Айтматов Чыңгыз Төрөкулович

Дүйнөдөгү эң атактуу жазуучулардын бири, Кыргызстандын залкар уулу, коомдук жана мамлекеттик ишмер Чыңгыз Төрөкулович Айтматов 1928-жылдын 12-декабрында Кыргызстандын ошол кездеги  Талас кантонундагы Шекер айылында туулган. Согуш жылдарында Шекер айылдык Кеңешинин катчысы, райондук финансы бөлүмүнүн агенти болуп эмгектенген

1946-жылы Жамбыл шаарынын зооветеринардык техникумун, 1953-жылы К.И.Скрябин атындагы Кыргыз мамлекеттик айыл чарба институтун бүтүргөн, 1956-1958-жж. Москвадагы Жогорку адабият курстарынын угуучусу болгон. 1953-1956-жж. Кыргыз мал-чарба илимий-изилдөө институтунун тажрыйба фермасында зоотехник, 1958-1960-жж. "Литературный Киргизстан" журналынын редактору, 1960-1965-жж. "Правда" гезитинин Кыргызстандагы өз кабарчысы, 1965-1986-жж. Кыргызстан кинематографисттер союзунун төрагасы, 1988-1990-жж. Москвада басып чыгарылган "Иностранная литература" журналынын башкы редактору, СССР Президентинин кеңешчиси болгон. 1991-жылдан тартып - элчилик кызматта (дипломаттык милдетин 1991-жылдан Кыргызстандын Бельгия мамлекетиндеги элчиси катары өтөп баштаган).

Чыгармачылыгынын башталышы

Айтматовдун чыгармачылыгы студент кезинде башталган. Орус жана кыргыз тилдеринде жазып, биринчи аңгемеси "Гезитчи Дзюйо" деген аталышта 1952-жылы "Киргизстан" адабий альманахында орус тилинде жарыяланган. "Литературная газета", "Новый мир", "Литературный Киргизстан" журналдарынын редколлегия мүчөсү болгон. 1956-жылдан тарта СССР Жазуучулар союзунун мүчөсү болгон. Анын чыгармалары кыргыз адабиятын эл аралык деңгээлге көтөрүп, жазуучунун дээрлик бардык чыгармалары СССР жана КМШ өлкөлөрүнүн драма жана опера театрларынын сахналарында коюлган жана чыгармалары боюнча тартылган кинофильмдер эл аралык кинофестивалдардын сыйлыктарына жана байгелерине татыктуу болгон.

Алгачкы аңгемелери 1952-жылы орус тилинде "Комсомолец Киргизии" газетасында жана "Киргизстан" адабий альманахына жарык көрөт. Ал ошол кезде эле Валентин Катаевдин "Полктун уулу" баянын, Михаил Бубенновдун "Ак кайың" романын которот, бирок алар басылган эмес. Андан кийин "Ак жаан", "Түнкү сугат", "Асма көпүрө" аттуу кыргызча жазылган аңгемелери жарыяланат. Чыгармачылы ишмердигиндеги өзгөчө бурулуш 1950-жылдардын орто ченине туш келет. Бул жылдары "Бетме-бет" (1958) жана "Обон" ("Жамийла", 1959) баяндары кыргыз жана орус тилдеринде жарык көрөт. Адам мүнөзүн, психологиясын ачууда "Бетме-бет" баяны кыргыз прозасына жаңылык катары кирди. "Обон", "Жамийла" баяндары кыргыз идеялык-эстетикалык проблематикасы жана ага шайма-шай келген көркөмдүк сапаты менен кыргыз совет адабиятындагы нукура жаңычыл чыгарма болуп, тез арада эле көп тилдерге которулат.

Айтматов – көркөм сөздүн дүйнөгө таанылган залкары

"Жамийла" өнүп-өсүп калган кыргыз прозасынын жаңы сапатка жетишип, өркүнү өскөн адабияттардын деңгээлине көтөрүлгөнүн дүйнөгө маалым кылды. Ошол мезгилден тартып Ч.Айтматов жаңы чыгармаларында сейрек кездешүүчү талантынын улам жаңы кырларын ачып келе жатты.  "Кызыл жоолук жалжалым" ("Тополёк мой в красной косынке", 1961), "Бото көз булак" ("Верблюжий глаз", 1961), "Биринчи мугалим" (1962), "Саманчынын жолу" (1963) аттуу баяндарында жазуучунун нравалык, философиялык изденүүлөрү андан ары тереңдеп, чеберчилиги улам өрлөп учкан. Аларды айрыкча "Биринчи мугалим" баянында ачык көрүүгө болот. Баян өткөндөгү окуяларды сүрөттөсө да, заманбап мезгилге үндөш көйгөйдү козгойт. "Саманчынын жолу" баяны Улуу Ата Мекендик согуш жылдарындагы кыргыз элинин оруктагы кыйын, күжүрмөн, баатыр эмгегин даана сүрөттөйт. Жазуучу өз чыгармасынын баш каарманы Толгонайдын элеси аркылуу согуштун оор сыноолорун майышпай көтөргөн карапайым кыргыз аялынын типтүү образын түзгөн. Бул трагедиялуу боёктор менен жазылган зор оптимисттик күчкө ээ болгон Толгонайдын образына күчтүү драмалык чыйралыш, терең психологизм, эпикалык кеңири масштабдуулук мүнөздүү. Ал эми "Жаныбарым, Гүлсарым!" ("Прощай, Гульсары!") баянынын жарык көрүшү көп улуттуу совет адабиятына зор идеялык-эстетикалык табылга катары кирип, кыргыз прозасы социалисттик реализм жолунда дагы алдыга илгерилегенин далилдеди. Чыгарманын сюжетин кураган окуялар кыргыз айылынын турмушу менен чектелсе да, анда жалпы совет коомуна орток маселелер көтөрүлгөн. Ак ниеттүүлүк менен кара санатайлыктын ортосундагы "түбөлүк" келишпестик бул баянда жаңыча, партиялык принципте чечилген. Танабай менен Гүлсарынын образдары өтмө катары айкалышып, өзүнчө бир жалпыланган образды түзөт.

Улут атасы Айтматовдун сүрөттө калган жылмаюулары 18 Айтматовдун "Ак кеме" аттуу баяны жазуучунун чыгармачылыгында бөтөнчө мааниге ээ. Бул чыгармада адам тагдырынын не бир катаал жактарын изилдөөдөгү жазуучунун кыраакылыгы, интеллектуалдуулугу, ийкемдүүлүгү көрүндү. Баяндын гуманисттик пафосу баштан-аяк адамдын бийик сапаты жана нравалык тазалыгын даңазалайт. Баяндагы "балык" болуп сууга агып кеткен баланын образы, куулук-шумдугу жоктугу, ак пейилдүүлүгү менен айырмаланып, адамды ар кандай бузукулукка, арамдыкка, зомбулукка каршы активдүү күрөшүүгө чакырат. Баяндын мазмунунан, эгер адам ар кандай кара күчтөрдүн зомбулугуна туруштук бере албай, пассивдүү жолго түшсө, анда ал өзүнүн ыйык идеалына да кол көтөрүүгө чейин барат деген философиялык жана нравалык тыянак чыгат. "Ак кеме" - түзүлүшү татаал, кабат-кабат мазмундуу, көп проблемалуу чыгарма.  Жазуучу өзүнүн балалыгы туш келген согуштун катаал күндөрүнүн элесинен алып "Эрте жаздагы турналар" (1973) аттуу лирика-романтикалык стилдеги баянын жараткан. Жазуучу "Манас-Атанын ак кар, көк музу" аттуу автобиографиялык очеркинде баяндагы "Аксай десанттары": Анатай, Эркинбек, Эргеш, Кубаткул өзүнүн классташ курбулары экендигин баяндайт.  "Деңиз бойлой жорткон ала дөбөт" (1977) баянында алыскы Охотск деңизинин жээгиндеги нивх элинин турмушу сүрөттөлгөн. "Кылым карытар бир күн" (1980), "Кыямат" (1986), "Кассандра тамгасы" (1995) романдарында жазуучу учурдун актуалдуу проблемаларын: илим, техниканын, дүйнөлүк, эл аралык коммуникациялык байланыштын күчтүү басымы алдында адам өзүнүн жеке адамдык өзгөчөлүгүн, индивидуалдуулугун, адамгерчилик сапатын, өзүнө, келечекке болгон ишенимин сактап калуу аракеттерин Едигей, Бостон, Авдий, Филофей, Роберт Борк, Руна Лопатиналардын образдары аркылуу чагылдыруу менен адамзатты ыймандык тазалыкка чакырат.  Залкар жазуучу ошондой эле публицистикалык очерктердин, адабий сын макалалардын, эссе жанрынын чоң чебери болгон. Жазуучунун ар кайсы жылдары жарык көргөн макалаларынын топтомдорунан түзүлгөн "Жер, суу менен авторлош" (орус тилинде), "Биз дүйнөнү жаңыртабыз, дүйнө бизди жаңыртат" (кыргыз тилинде) жыйнактары тематикасынын кызыктуулугу, проблеманы терең ачып бере билүү чебердиги, көркөмдүгү менен анын көркөм жанрдагы чыгармаларынан кем эмес окурмандарды өзүнө тартып турат. Япон философу Дайсаку Икэда менен "Духтун улуулугуна ода" (1993), казак акыны жана коомдук ишмер Мухтар Шаханов менен "Жар боюнда боздоп калган аңчынын ыйы" (1996) аттуу диалогдору да бүгүнкү күндүн актуалдуу проблемалары, дегеле турмуштук ар кандай көрүнүштөр зор философиялык тереңдикте, турмуштук- фактылык ынанымдуулукта көркөм чагылдырылган баяндар.

Ч. Айтматовдун чыгармачылыгы улуттук адабият үчүн эле эмес, улуттук көркөм өнөрүнүн башка түрлөрүнүн өнүгүүсүнө да өзүнүн зор таасирин тийгизди. Анын чыгармаларынын негизинде музыкада чакан обондуу ырдан тартып симфонияга чейин жазылды, көркөм сүрөт искусствосунда ондогон, жүздөгөн эмгектер жаралды, театралдык спектаклдер, кинофильмдер коюлду.  ЮНЕСКОнун билдирүүсү боюнча, Чыңгыз Айтматов бүгүнкү күндө чыгармалары эң көп басылган классиктердин бири. Анын чыгармалары дүйнөнүн 165 тилине которулуп, бир нече ирет ири нускада (1998-ж. жалпы саны 67,5 млн. экз.) кайталап басылган. "Айтматов таануу" деген атайын илим дүйнөлүк адабий процессте кеңири колдонулууда. 1989-ж. Бишкекте эл аралык Айтматов клубу (негиздөөчүсү жана президенти окумуштуу Абдылдажан Акматалиев) түзүлгөн. Анын кыргызстандык жана чет өлкөлүк мүчөлөрү белгилүү илимпоздор, журналисттер, адистер ж.б. Клубдун жобосу, секциялары, адабият, көркөм өнөр жана маданият жаатындагы эл аралык сыйлыгы бар. 1992-ж. Бишкекте коомдук негизде Айтматов таануу институту түзүлгөн. Ошондой эле, Бишкекте "Айтматов чыгармаларынын китепканасы", 1993-ж. Эл аралык коомдук Айтматов академиясы уюштурулуп, анын курмана анык жана ардактуу академиктер шайланган.

Сыйлыктары

Кыргыз эл жазуучусу (1968), Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыктын лауреаты (1979), Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын анык мүчөсү (1974). Социалисттик Эмгектин Баатыры (1978), Лениндик (1963) жана СССР мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты (1968, 1977, 1983), Европанын илимдер, искусство жана адабият академиясынын анык мүчөсү (Париж, 1983), Бүткүл дүйнөлүк илим жана искусство академиясынын академиги (Стокгольм, 1987), "Ысык-Көл форумунун" президенти, Австрия, Австралия, Америка, Индия, Италия, Түркия, Япония ж.б. өлкөлөрдүн эл аралык сыйлыктарынын лауреаты. Кыргыз Республикасынын Баатыры (1997).  Улуу жазуучу Чыңгыз Төрөкулович Айтматов 2008-жылдын 10-июнунда дээрлик 80 жаш курагында катуу оорудан кийин Германиядагы Нюрнберг шаарында дарыланып жаткан учурда дүйнөдөн кайткан.

Эралиев Сүйүнбай

Сүйүнбай Эралиев (15.10.1921 – 16.07.2016) – советтик жана кыргыз акыны жана котормочу, Кыргыз Республикасынын Баатыры, Кыргыз ССРнин эл акыны.

Өмүр баяны жана чыгармачылыгы

Кыргыз Республикасынын Баатыры, Кыргыз эл акыны, Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыктын лауреаты Сүйүнбай Эралиев 1921-жылдын 15-октябрында ошол кезде РСФСР курамындагы Кара-Кыргыз автономия облусунун Талас өрөөнүндөгү Үч-Эмчек айылында жарыкка келген.

2012-жылы басылмалардын бири менен маектешкен учурда залкар акын өзүнүн бала чагы жөнүндө мындай деп эскерген:

"1921-жылы 15-октябрда Тегерек деп аталган бийик чокулуу өрөөндө жарыкка келипмин, анда боз үйдө олтурчу экенбиз. Айылдын аты - Үч-Эмчек, Кыргыз ССРи, Талас району.

Айылдын күн батыш жагында анын көркүнө көрк кошуп, кадимки кур курчагансып, кийин мен ырларымда ырдаган өзүнчө бир кооз Кур-Таш бөксө тоосу турат.

Апам Разия өтө адептүү, башкага эмес, өз балдарына өйдө карабаган мүнөзү жумшак, алпейим киши эле.

Атам Эралы дагы ошондой эле жөнөкөй колхозчу, бирин-эки жылкысы, уй-кою бар, өз оокатына камкор болчу. Негизги кесиби - саяпкерлик. Күлүк аттарды таптап, чоң мелдештерге байгеден чыгарып, ошол чөлкөмдө бир топ кадыр-барктуу эле.

Бирок мен таятам Орозбай молдонун колунда чоңойдум. Ал жинди оору менен ооруган адамдарга чейин айыктырган дарыгер, анан дагы кол ойнотуп комуз черткен, кезинде атактуу Атайга күү үйрөткөн чоң комузчу эле. Атайдын таятамдыкында эки жылча жүрүп сабак алганын айыл аксакалдары кийин дагы көпкө чейин айтып жүрүшчү".

Сүйүнбай Эралиев чыгармачыл сапарын Улуу Ата Мекендик согуштан мурдарак, 1939-жылы баштаган.

1942–1944-жж. согушка катышып, оор жарадар болгон.

1944-жылы майдандан кайтып келгенден кийин ал "Сталиндик жеңиш", Талас облустук "Лениндик туу" гезиттеринде иштеп жүрүп, ыр жазууну улантат.

1948-жылы СССР Жазуучулар союзунун мүчөлүгүнө кабыл алынат.

1949-жылы "Биринчи жаңырык", 1950-жылы "Тууган жер" аттуу жыйнактарын жарыкка чыгарат.

1944–1951-жылдары Талас облустук "Лениндик туу" гезитинин жооптуу катчысы, "Кыргызстан пионери" гезитинин жооптуу редактору, 1959–1965-жылдары Кыргызстан Жазуучулар союзунун башкармалыгынын катчысы, 1965–1967-жылдары Москвадагы Жогорку адабияттык курстарда угуучу болгон.

1967–1984-ж.ж. Жазуучулар союзунун башкармалыгынын адабий кеңешчиси, 1984-жылдан Кыргызстан Жазуучулар союзунун кыргыз акындарынын ассоциациясынын президенти кызматын ээлеген.

Сүйүнбай Эралиев 2016-жылдын 16-июлунда 95 жаш курагында өз үйүндө дүйнөдөн кайткан. Бишкек шаарында жерге берилген.

Залкар акындын кыргыз адабиятындагы жаңычылдыгы

Сүйүнбай Эралиев кыргыз поэзиясында биринчи болуп эркин ыр формасын (верлибр) 1966-жылы жазылган "Жылдыздарга саякат" поэмасында чеберчилик менен пайдаланган.

1960-жылдардан кийин бир катар лирикалык, публицистикалык поэмаларды жазды. Алардын ичинен "Жылдыздарга саякат", "Атам, жерим жана мен", "Жол", "Космос поэмасы", "Ак жыттар", "Кыргыз жаны", "Кесир инсан" поэмалары мазмуну жана формасы жагынан мыкты жазылган.

Ал эми 1974-жылы жазылган "Ысык-Көлдө эмне бар? " деген ырында автор Ысык-Көлдө эмне бар деген суроону коёт да, анан өзү жооп бере баштайт. Күн, суу, кум, ак куу бар экендигин эскертип келип, анан ошол ак кууларга окшоп алыстан учуп келип сулуулардын сууга түшүп, кумга жатканына окурмандын көңүлүн бурат. 1959-жылы жарык көргөн "Ак Мөөр" поэмасынын баалуулугу – элдик оозеки чыгармачылыкка кайрылып, аны кайрадан асылдык катары окурмандарга жеткирүүдө жаңыча мамиле кылгандыгында, көркөм сөз каражаттарын колдонууда, терең психология менен курч драматизмде, философиялык ой жүгүртүүлөрдө, лирикалык чегинүүлөрдө, эпикалык параллелизмде, табиятты көркөм сүрөттөөлөрдө Ак Мөөрдүн татаал тагдыры аркылуу кыргыз элинин бүтүндөй бир доорун, патриархалдык-феодалдык, социалдык ички карама-каршылыктарын, өнүгүш тенденцияларын, салт-санаасын, аң-сезимин ачып бергендигинде. Бул өз убагында кыргыз поэзиясындагы чоң окуя болгон. Бул поэманын чыгышы Эралиевдин нагыз акындык жүзүн көрсөтүп, кыргыз поэзиясына жаңы мүмкүнчүлүктөрдү ачкан. Поэманын ритмикасы, поэтикалык ыкмалары, уйкаш системасы жана башкалар жаңылык тартуулап, бүтүндөй кыргыз акындарын өзүнө тарткан. Андан кийин "Түнкү сыр" (1960), "Уяң жылдыздар" (1962), "Поэма о любви" (1962), "Күндөр" (1964), "Жайында" (1966), "Жылдыздарга саякат" (1966), "Упрямая красавица" (1966), "Өмүрлөргө саякат" (1967), "Жол" (1969), "Сан тоолор" (1971), "Каркыралар" (1972), "Кыргыз жаны" (1974), "Айыл ырлары" (1976), "Тандалмалар" (1978, 1981, 1983, 1991), "Биздин суулар" (1980), "Избранное" (1981), "Кыштак кечтери" (1985), "Кызгылт багымдат" (1987), "Дүйнө" (1991) сыяктуу бир топ чыгармалары жарык көргөн.

С. Эралиев кыргыз адабиятындагы мурдагы көлөмдүү поэзиялык чыгармалардын көбүнө мүнөздүү карандай баяндоо, турмуш көрүнүштөрүн натуралистче тизмектей берүү, жадатма прозаизм, дидактизм жана схематизм сыяктуу терс белгилерден кол үзүп, окуянын динамикалуу өнүгүшүнө, баяндоонун экспрессиялуулугуна, ыр саптарынын мукамдуу жана картиналуу болушуна жетишкен. Ошондой эле өзүн чоң табият сүрөтчүсү, пейзажист катары да көрсөтө алган. С. Эралиев салттуу поэзияны аземине келтирип чегелей билген, эркин ырдын поэтикалык ойго, анын мазмунуна кыт куйгандай төп келип, чырайына чыгарып турган формасын тапкан. Аны кыргыз ырынын табиятына кынаптап кыйыштырган. Көркөм ыкмалардын, поэтикалык жалпылоолордун бийик деңгээлине батылдык менен көтөрүлүп чыккан.

Жерди сүйүү, аны менен киндиктеш сыяктуу ажыралгыс сезимде жүрүү, ошону ойлоп, ошол сезим менен жашоо идеясы акындын айыл жөнүндөгү ырларынын негизги мазмунун түзгөн. Ал эми "Менде сүйүү көп болду" аттуу ырында:

Менде сүйүү көп болду,

Баары эскирип түгөндү.

Кемиткеним жок жалгыз,

Жерди гана сүйгөндү, — деп, жерге болгон сүйүүсүн даңазаласа, "Мен — тоолордун уулумун" ырында мындай дейт:

Калети жок мага койгон доолордун:

Мен уулумун көк мелжиген тоолордун.

Моюнга алам, бир ыптамда тоо турса,

Анда менин дүйнөм толук болорун.

Жаңы доордогу элеттеги өзгөрүүлөр, жаратылыштын ажайып көрүнүштөрү, айыл адамдарынын жаңырган ой-пикирлери, кулк-мүнөздөрү акындын ырларында даана чагылдырылып, көбүнчө лирикалык каармандын ой-толгоолору аркылуу берилет. Айылдык кыз-келиндердин, жигиттердин сүйүү мамилелерин билдирмек болгондо, автор кээде фольклордук традицияны ыктуу колдонуп, айыл жаштарына ылайык аларга элпек, музыкалуу поэзияны тартуулайт.

Бардык жан-жаныбарлар дүйнөсүндө энедей камкор, мээнеткеч, мээримдүү жан жок. Канаттуу куштар балдарына капкайдан жем ташып келип багып чоңойтот. Ал эми адам баласы тогуз ай эненин курсагында, андан кийин ак сүтүн эмип чоңоюп, өмүр бою анын көзөмөлүндө, камкордугунда болот. Эне үчүн алтымыш жаштан ашкан урпагы деле бала бойдон тургандай сезилет. Эненин ушул турпатын, анын эң ыйык, улуу жана башка асыл сапаттарын даңазалап, байыртан бери эле акындар сөз чүйгүнүн ага арнап келет. Ошолордун бири катары акын Сүйүнбай Эралиев да энеге өзүнүн мыкты ырларын арнады. "Эне" аттуу ырында мындай дейт:

Дүлөй болуп калса да үнүңдү угат,

Сокур болуп калса да сени көрөт.

Сен жок болсоң таптакыр калып куурап,

Сен келгенде алгансыйт кайра төрөп.

Күтсө болот энеден укмуш жорук:

Мүмкүн болсо сен үчүн турмак ооруп,

Ал гана эмес: "Муну кой, мени алгын" — деп,

Ажалга да бармак ал сени коруп.

Биз бүткөнбүз эненин боор этинен,

Бизге бөлүп берген ал жарты жанын.

Бирок кантип кутулуп мээнетинен,

Кантип актап келебиз карызын анын.

Чернобылдагы радиациялык трагедия тууралуу өз учурунда сандаган эмгектер, макалалар, көркөм чыгармалар жаралды. Кыргыз поэзиясында бул окуяга байланыштуу С. Эралиев өзү замандаш болгон мезгилдин бардык эң маанилүү окуяларын жүрөгү менен кабылдап, "Кесир инсан" поэмасын жазды. Поэма акындын 1989-жылы жарык көргөн "Дүйнө" деген ыр китебине киргизилген. Анда Чернобыль атом электростанциясындагы авариянын адамды кырып салуучу эбегейсиз күчүн сүрөттөгөн.

Акындын жалпы кыргыз тилинде 36, орус тилинде 20, башка тилдерде 4 китеби жарык көргөн. Ошондой эле өзүнүн чыгармалары көп тилдерге которулуп, "Жылдыздарга саякат" поэмасы 1967-жылы Югославияда басылып чыккан.

С. Эралиев Уолт Уитмендин, Рабиндранат Тагордун, Мирзо Турсун-Заденин, Александр Твардовскийдин чыгармаларын кыргыз тилине которгон.

Сыйлыктары жана наамдары

С. Эралиевге "Күнгө эстелик", "Жаркыраган ашуу" аттуу орус тилиндеги ыр китептери үчүн 1981-жылы Александр Фадеев атындагы медалдын ыйгарылышы анын чыгармачылыгын бүткүл Советтер Союзуна таанымал болушунун айкын далили болгон эле. 1974-жылы "Кыргызстандын эл акыны", 1986-жылы "Кыштак кечтери" аттуу китеби үчүн (1985-жылы басылып чыккан) Кыргыз ССРинин Токтогул атындагы Мамлекеттик сыйлыгын алган.

1998-жылы Казакстандын адабият жана өнөр тармагындагы Эл аралык Жамбыл атындагы сыйлыгы ыйгарылган.

2000-жылы кыргыз жана казак элдеринин ортосундагы достукту чыңдоодогу зор салымы үчүн Казакстан Республикасынын "Алтын көпир" аттуу Эл аралык сыйлыгы берилген.

Элдердин достугу ордени; Улуу Ата Мекендик согуштун I даражадагы ордени; III жана I даражадагы Манас ордендери, Ардак грамоталар жана көптөгөн медалдар менен сыйланган.

2006-жылы Сүйүнбай Эралиевге "Кыргыз Республикасынын Баатыры" наамы ыйгарылган.

Акрамов Эрнаст Хашимович

Эрнаст Хашимович Акрамов – советтик жана кыргыз дарыгер окумуштуу, мамлекеттик жана коомдук ишмер, Кыргыз ССРине эмгеги сиңирген врач (1990-ж.), медицина илимдеринин доктору (1992-ж.), профессор (1998-ж.), “Данакер” орденинин кавалери,  Кыргыз Республикасынын илимине эмгек сиңирген ишмер (2007-ж.), Кыргыз Республикасынын Баатыры (2009-ж.)

Өмүр баяны жана эмгек жолу

Эрнаст Хашимович Акрамов 1936-жылдын 24-июнунда Кыргыз ССРинин борбору Фрунзе шаарында туулган.

1953-жылы М.В.Фрунзе атындагы №10-уул балдардын орто мектебин бүтүргөн (кийинки, 1954-ж. ал кадимки эле мектепке айланган).

1960-ж. Кыргыз мамлекеттик медициналык институтун (КГМИ) аяктап, Фрунзе шаардык 2-клиникалык ооруканада хирург дарыгер болуп иштеген.

1964-1967 — Кыргыз мамлекеттик медициналык институтунун ыкчам хирургия кафедрасынын аспиранты;

1971-1975 — Республикалык клиникалык оорукананын көкүрөк хирургия бөлүмүндө ординатор, №2-шаардык клиникалык оорукананын хирургия бөлүмүнүн башчысы;

1975-1980 — ассистент, Кыргыз медициналык институтунун госпиталдык хирургия кафедрасынын доценти;

1981-1992 — Республикалык клиникалык оорукананын жалпы хирургия бөлүмүнүн башчысы;

1992-жылдан ушул күнгө чейин Чүй облустук биргелешкен ооруканасынын жалпы хирургия бөлүмүнүн башчысы;

Илимий ишмердиги

1967-ж. кандидаттык диссертация жактаган;

1992-жылдын тартып - медицина илимдеринин доктору;

2002-жылдан азыркыга чейин Кыргыз Республикасынын Саламаттык сактоо министрлигинин Реконструкция-калыбына келтирүү хирургиясы илимий борборунун директору;

2003-жылдан азырга чейин Кыргыз-Россия Славян университетинин госпиталдык хирургия кафедрасынын профессору

Ушул күнгө  чейин дүйнөдө кайталангыс көптөгөң операцияларын иштеп чыгып, аларды хирургия тажрыйбасына киргизген. Медицина илимдеринин 17 кандидаттарын жана докторлорун даярдаган. Эл аралык ири конференциялардын жана симпозиумдардын катышуучусу жана уюштуруучусу. Кан-тамыр, аш казан-ич хирургиясы, реанимация, хирургиялык гастроэнтерология, көкүрөк жаралары, ириңдүү хирургия ж.б. боюнча жетекчи адис болуп саналат.

350дөн ашык илимий эмгектердин, 16 монографиянын, 23 ойлоп табуучулук патенттердин автору жана ээси.

Саясий жана коомдук ишмердиги

1989-1992-жж. Э.Акрамов – СССР эл депутаты. Болгондо да, депутаттыкка эркин талапкерге каршы болгон административдик күч-кудуретин жумшаган партиялык аппараттын каршылыгына карабастан, атаандаштык негизде шайланган.

1998-жылы бир катар тарапкерлери менен бирге «Менин өлкөм» саясий партиясын негиздеген.

2000-ж. өткөрүлгөн парламенттик шайлоодо «Менин өлкөм»дүн партиялык тизмесинин башында турган жана депутаттыкка шайланган, бирок өзүнүн партиялаштарынын пайдасына депутаттык мандатынан баш тарткан.

2007-жылдын 15-октябрынан тартып - «Ак Жол» саясий партиясынын мүчөсү (ошол эле жылдын октябрында төрт саясий партия бирдиктүү «Ак Жол» саясий  партиясына кошулган). 2007-жылдын декабрында болуп өткөн шайлоодо аталган партия тизмесинин  алгачкы беш талапкерлеринин катарына кирип, IY-чакырылыштагы Жогорку Кеңештин депутаты болуп шайланган. Парламенттин Конституциялык мыйзам чыгаруу, мамлекеттик түзүлүш, мыйзамдуулук жана адам укуктары боюнча комитетинин мүчөсү болгон. Депутаттык милдеттерин аткаруу менен бирге дарылоо иштерин да алып барган.

2010-жылдан бери «Содружество» («Шериктештик») саясий партиясынын мүчөсү.

Эрнист Хашимович Акрамов маданият чөйрөсүн, жигердүү жаш таланттарды абдан активдүү сүрөөнгө алган демөөрчү катары да кеңири белгилүү. Ал «Акрамов кечелери» аттуу кайрымдуу маданий долбоордун негиздөөчүсү жана жетекчиси, аталган долбоордун башкы максаты – Кыргызстандагы классикалык музыка менен бул чөйрөдөгү таланттуу жаш аткаруучуларды колдоо.

Кыргызстандын ошол кездеги президенти Алмазбек Атамбаев Э. Акрамовдун 80 жылдыгына арналган куттуктоо катында мындай деп жазган:

“Бүтүндөй өлкөбүз Сизди мыкты окумуштуу, дасыккан хирург, таланттуу уюштуруучу, зээндүү педагог жана насаатчы катары сыйлайт. Ыраазы болгон кишилер Сизди “Кудайдан кут даарыган дарыгер” деп атап, Сизди ак жүрөк, интеллигенттүү, бүт өмүрүн адамдарга кызмат кылып арнаган инсан катары мүнөздөп  жатышат. 56 жылдык дарыгерлик тажрыйбаңызда Сиз 30 миңден ашык операцияларды жасап, он миңдеген адамдардын өмүрүн сактап калдыңыз”.

А. Атамбаев баса белгилегендей, 1960-жылдардан баштап Эрнаст Акрамов дээрлик жыйырма жыл бою кан тамыр хирургиясы боюнча өлкөбүздө жападан-жалгыз адис болгон.

Сыйлыктары жана наамдары

Эрнаст Хашимович Акрамов бир катар сыйлыктарга татыган.

Кыргыз Республикасынын Баатыры (2009-ж.),

Мустафа Кемал Ататүрк атындагы илим жана маданият эл аралык кайрымдуулук корунун Алтын медалы,

Энени жана баланы коргоо боюнча "Мээрим" эл аралык кайрымдуулук корунун "Скальпельдин сыйкырчысы" сыйлыгы,

"Данакер" ордени (2003-ж.),

Дүйнө медицинасына кошкон салымы үчүн Россиянын Коомдук сыйлыктар боюнча улуттук комитетинин Н.И. Пирогов ордени менен сыйланган.

Элдер достугу университетинин ардактуу профессору.

2017-жылдын май айында Крымдагы Севастополь шаарында болуп өткөн “Бирге жеңдик” (“Победили вместе”) аттуу XIII Эл аралык даректүү тасмалар фестивалында Эрнаст Акрамов тууралуу тасма эл аралык кино сыйлыка татыды. Бул тууралуу Кыргыз Республикасынын  кинематографияны өнүктүрүү фонду кабарлаган.

Режиссер Адилет Каржоевдин “Рахмат, дарыгер!” (“Спасибо, доктор!”) тасмасына прессанын “Даректүү кинонун гуманисттик миссиясы” аттуу атайын сыйлыгы ыйгарылды.

Тасманын каарманы – кыргыздын атактуу хирургу Эрнист Хашимович Акрамов. Жалпы жонунан бул конкурска Бельгия, Германия, Орусия, Польша, Франция сыяктуу 14 мамлекеттин тасмалары катышкан.

Э. Акрамов - гимнастика спорту боюнча республиканын бир нече жолку чемпиону, жаш кезинде гимнастика боюнча Кыргыз ССРинин курама командасынын мүчөсү болгон.

Бегалиев Муратбек Акимович

Муратбек Бегалиев – кыргыз музыкасындагы таанымал композиторлордун бири. «Фортепиано үчүн кайрык», «Карыянын эскерүүсү» деген фортепиано үчүн сюита, «Балалыктын обону» симфониялык картинасы, симфониялык оркестр үчүн «Майрамдык увертюра», камералык оркестр үчүн «Ностальгия», скрипка менен фортепиано үчүн «Манас» сонатасы ж.б. көптөгөн чыгармалары, обондору бар.   

Композитор Жумгал районунун, Миң-Куш кыштагында туулган. Республикалык адистештирилген М. Абдраев атындагы музыкалык мектеп - интернатта сурнай, кларнет, фагот аспаптарында  ойноону үйрөнгөн. 1974 – 1977 жылдары Кыргыз Мамлекеттик Б.Бейшеналиева атындагы искусство институтунда (М.Абдраевдин классынан), 1977-1982 жылдары  Москва мамлекеттик  П. Чайковский атындагы консерваторияда окуган. 1984-жылы  Москвада өткөн композиторлордун Эл аралык конкурсунда  симфониялык поэмасы үчүн  баш байгеге ээ болот. Бегалиевдин кылдуу, аспаптар үчүн «Кыргыз сюитасы», фортепьяно үчүн сонатасы,  «Бала кез кайрыктары»  сүрөттөмөсү, симфониялык  оркестр үчүн «Майрамдык  увертюрасы»,  камералык оркестр үчүн «Ностальгиясы», скрипка жана фортепьяно үчүн «Манас сонатасы, жазуучу Ч.Айтматовдун демилгеси менен ЮНЕСКО тарабынан өткөрүлгөн Эл аралык форумга  арналган «Жаратуучунун гимни жана башка көптөгөн чыгармалары  автордун аброюн көтөрөт. 1990-жылы Бегалиев ЮНЕСКОнун  стипендианты  (Франция) болгон. Бул композиторго дүйнөлүк көрүнүктүү музыканттар  менен алака түзүүгө, музыканын  учурдагы багыттары менен таанышууга  мүмкүнчүлүк берген. Германиянын маданий борборунда эки жыл билимин өркүндөтөт. Алган тажрыйбасынын  аркасында Чыгыш менен батыштын  музыкалык маданиятын жакындаштырат. Улуу композитор И.С. Бахтын талантына таазим этүү менен «Манас» эпосунун музыкалык  тематикасынын өзөгүндө   чыгармаларды жазууну улантат.

Жыйырмадан ашуун «Каркыранын канаты», «Амидзима», «Жаңыл Мырза», «Манастын уулу Семетей»  спектаклдерине  жазган музыкасы көрүүчү- угуучулар, адистер тарабынан жогорку  баага татыды.  Отуздан ашык даректүү жана көркөм фильмдерге да музыка жазды. Алардын ичинен «Ак илбирстин тукуму» («Кожожаш»), «Бороондуу бекет», «Бетме-Бет», «Саманчынын жолу», жана башка Германияда, Японияда, Сирияда, Индияда, Москвада өткөн эл аралык кинофестивалдардын жеңүүчүлөрүнөн болгон. Жазуучу Ч. Айтматов менен болгон көп жылдык чыгармачылык байланыштын натыйжасында солисттер, хор жана симфониялык оркестр үчүн «Кылым карытар бир күн» ораториясын, камералык оркестр үчүн «Ностальгияны», «Ысык-Көлдү сагынуу» аттуу жана башка чыгармаларды жазган. Бегалиевдин демилгеси, жетекчилиги менен ондогон музыкалык фестивальдар, конкурстар уюштурулду. Ч. Айтматов Бегалиевди «өз элинин чыныгы уулу жана музыканын генийи» деп атаган. 1993 – жылы Бегалиевдин демилгеси менен Кыргызстанда алгач ачылган  улуттук консерватория ачылып, ал ректорлукка шайланат. Кыргыз мамлекеттик Токтогул атындагы сыйлыгынын лауреаты (1988), Ч.Айтматов фондунун «Түгөлбай ата» коомунун сыйлыгы, «Алтын көпүрө», (Казакстан) Эл аралык ассоциациясынын  лауреаты. Эл аралык чыгармачылык  (Москва) жана музыка академияларынын  (МЮНХЕН) академиги, 2004-жылдан тартып маданиятты жана мамлекеттик тилди өнүктүрүү комиссиясынын төрагасы болуп дайындалган.. П. Чайковский атындагы Алтын медалдын, үчүнчү даражадагы «Манас» орденинин ээси.

1993-жылдан тартып Кыргыз улуттук консерваториясынын ректору болуп иштеп келет. Муратбек Бегалиев Кыргызстан Ленин комсомолу сыйлыгынын лауреаты, Түгөлбай Ата атындагы Эл аралык коомдун сыйлыгынын лауреаты, Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыктын лауреаты, чыгармачылык Эл аралык байланыш Академиясынын академиги, профессор. Муратбек Бегалиев “Кылым залкары” сыйлыгына ээ болуп, мындан тышкары “Алтын Төш» белгиси менен сыйланган. 

Давлесов Насыр Давлесович

Насыр Давлесов – композитор, дирижер, Кыргыз ССРинин эл артисти, Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыктын лауреаты, Чүй облусунун, Кемин районунун, Кара-Булак айылында төрөлгөн. Музыкалык шыгы өтө эрте байкалган (ырдап, комуз чертип, мандолина жана гармондо ойногон).

Музыкалык шыгынын эрте ойгонушу жана музыкалык окуу жайын ийгиликтүү аяктоосу ага П.И. Чайковский атындагы Москва мамлекеттик консерваториясында музыкалык билимин улантууга мүмкүндүк берген.

1956-жылы Давлесов консерваторияны профессор А.П. Чугуновдун дирижерлук классы боюнча аяктап, дирижерлук жогорку билим алган биринчи кыргыз композитору болуп эсептелет. Фрунзеге кайтып келип, 1956-жылдан 1961-жылга чейин Эл аспаптар оркестринде алгач дирижер, кийин башкы дирижер болуп иштеген. Анын жетекчилиги астында коллективдин көркөм деңгээли кыйла өсүп, репертуары кеңейген. Ал эми бүткүл республика боюнча жана анын чегинен тышкаркы жерлердеги гастролдору жаш музыкантка чыгармачылыгы үчүн чоң азык берген. Ушул учурда Н.Давлесовдун ырлары жана эл аспаптар оркестри үчүн чыгармалары кеңири тааныла баштаган.

1961-жылдан тарта Насыр Давлесов академиялык опера жана балет театрынын дирижеру катары эмгектенип, А. Адан жана Л. Делибдин “Корсары” (1961), П. Чайковскийдин “Аккуу көлү” (1965), А. Хачатуряндын “Спартагы” (1969), Т. Хренниковдун “Махабат үчүн махабат” (1984), “А. Даргомыжскийдин “Русалка” операсы (1966), Л. Делибдин “Лакме” операсы (1972), Д. Пуччининин “Богемасы” (1985) өңдөнгөн белгилүү чыгармаларды койгон.

1968-жылы Насыр Давлесовдун педагогикалык ишмердүүлүгү башталып, 1972-1983-жылдары Б. Бейшеналиева атындагы искусство институтунда ректорлук кызматты аркалаган. Ал эми 1983-1985-жылдар аралыгында А. Малдыбаев атындагы академиялык опера жана балет театрынын башкы дирижеру болуп эмгектенген. 1985-жылдан баштап Б. Бейшеналиева атындагы Кыргыз мамлекеттик искусство институтунун улуттук аспаптар кафедрасын жетектеген.

Насыр Давлесовдун көп кырдуу чыгармачылыгы кыргыздын элдик салттары жана профессионалдык искусствосу менен тыгыз байланыштуу болуп, ыр, романс, хордон кантата, оперетта, операга чейин түрдүү жанрларды өзүнө камтыйт. Композитор сөз менен байланышкан жанрларда өзүн мыкты көрсөтө алган.

Композитордун чыгармачылыктагы жылдызын жандырган ийгилиги “Аста секин, колукту” музыкалык комедиясы болгон. Комедияда Совет доорундагы эскирген моралдык принциптер мыскылга алынган.

Насыр Давлесов эстрада жанрына кайрылган республиканын бирден-бир композитору. Ал эстрадалык-симфониялык оркестр үчүн сюиталарды, цирк оюндары үчүн музыкаларды, эстрадалык ырларды жазган. Анын чыгармачылыгында балдар музыкасы өзгөчө орунду ээлейт. Алар түрдүү аспаптар үчүн пьесалары, “Пионерия” хор цикли, “Бактылуу балалык” пионер кантатасы. Мындан сырткары, композитор үйлөмө аспаптар үчүн чыгармаларды, көркөм фильмдер үчүн музыкаларды жараткан.

Деркембаева Ирина Григорьевна

А.Малдыбаев атындагы Кыргыз академиялык опера жана балет театрынын сахнасында көптөгөн ырчылар ырдаган. Алардын бири республиканын эл артисткасы – Ирина Деркембаева. Анын артисттик ишмердигинин эң бийик чокусу 50-60-жылдардын экинчи жарымына туура келген. Ырчы өз үнүнүн мукамдыгы менен – лирикалык назик сопрана аркылуу театрдын ошол кездеги репертуарындагы бардык негизги сопраналык партияларды ырдаган. Опера ышкыбоздору, негизинен улуу муундун өкүлдөрү алиге чейин анын Маргаритасын (Ш.Гунонун “Фаусту”), Татьянаны (П.Чайковскийдин “Евгений Онегини”), “ЧиоЧио сан” , “Айчүрөк” жана башка партияларды унутуша элек.

Ирина Деркембаева (Атанова) 1927-жылы Иркутс областындагы Үңкүрлүү улусунда мурдагы колунда бар жер ээсинин үй-бүлөсүндө төрөлгөн.

Ирина эртелеп ырдай баштаган. Музыкага болгон сүйүү бул кызды Пионерлер сарайынын хор ийримине алып келген, ал жерде хордун баштоочусу катары чыга турган. Олимпиадалардын биринде ийгиликке жетишкен жаш ырчы диплом менен кошо баалуу белек-гитараны сыйлык катары алган. 1940-жылы Бурят искусствосунун Москвада өткөн декадасына келиши эстен кеткис таасир калтырган. Өзүнүн хор коллективи менен бирге ал ошол жылдары кеңири белгилүү болгон “Сталин жөнүндө ырды” ырдаган.

Балет ийримине үзбөй катышып жана Улан-Удедеги музыкалык драма театрынын труппасына кирген. Бул окуя Ирина бар болгону 15 жашка чыккан 1942-жылы болгон. Искусство дүйнөсүнө жаштайынан аралашуусун согуш мезгилинин шарттары менен түшүндүрүүгө болот: анткени театрда адамдар жетишкен эмес. Ошол учурда али жаш болгондуктан эч кимге белгисиз хореограф Игорь Моисеев менен жолугушуусу эстен кеткис таасир калтырган. Ал элдик бийлерди коюу үчүн Бурятияга келген болчу. Ал кезде Моисеев койгон бийлер элге жетип турган кези эле.

Бирок бий – бий менен, ошондой болсо да вокал кайда калат? Ал экинчи планга өткөн эмес: ырга болгон каалоосу Иринаны эч убакта андан алыстаткан эмес. Натыйжада келечектеги ырчы Улан-Удедеги музыкалык окуу жайдын вокал бөлүмүнө тапшырган. Бул жерден анын ырчылык таланты даана байкалган. Ошентип, эки жыл өткөндөн кийин Деркембаева П.И.Чайковский атындагы Москва мамлекеттик консерваториясынын музыкалык окуу жайынан окуусун уланткан.

Окуу жайын ийгиликтүү аяктап, 1946-жылы вокалистка консерваторияга тапшырган.

Москвадагы окуунун 8 жылын Ирина өзгөчө үзүрлүү пайдаланган. Бул мезгилдин ичинде ондогон опералык ариялар жана романстар ырдалган, алардын арасында Ш.Гунонун “Фаустунан” жана Дж.Пуччининин “Баттерфляй айымынан” партиялар алдыга чыгып турган. П.Чайковскийдин “Евгений Онегин” операсынан Татьянанын партиясы Деркембаеванын дипломдук иши болуп калган.

Москвада Ирина Кыргыз Республикасынын СССРдеги туруктуу өкүлү Асан Деркембаев менен таанышып, бул жубайлар баш кошкон. 1952-жылы консерваториядагы окуусун аяктап, жаш ырчы А.Малдыбаев атындагы Кыргыз академиялык опера жана балет театрынын сахнасында өзүнүн  артисттик карьерасын баштаган.

Театр жаш ырчыны жан дили менен кабыл алып, ага көрүнүктүү партиялардын бирин сунуштаган. Бирок сахнада ырдоо тажрыйбасы жок болгондуктан, Деркембаева чакан партиялардан баштап, бара-бара актердук чеберчиликтин негиздерин ойдогудай өздөштүргөн.

1957-жылы Москвада Глинканын өлгөн күнүнүн 100 жылдыгы белгиленген. Бул окуянын урматына ССР союзунун Чоң театрынын сахнасында концерт берилип, ага ошол мезгилдеги эң белгилүү ырчылар – Лемешев, Козловский, Рейзен, Вишневская ж.б. катышкан. Ушундай жылдыздардын арасында кыргыз операсынын жаш солисткасы СССР Маданият министрлигинин атайын каты менен Москвага чакырылган. Анын аткаруусунда “Сусанин” операсынан Антониданын романсы, атактуу “Торгой” романсы жаңырган. Москвадагы концерттен кийин дароо эле И.Деркембаева Улан-Удеге чакырылып, жекече концертин тартуулаган.

Ырчынын гастролдук-концерттик ишмердиги туурасында айтканда анын Советтер союзунун ар түрдүү шаарларында – Москвада, Ригада, Ереванда, Ташкентте, Самаркандда, Алматыда, ошондой эле чет өлкөлөрдө өткөн жекече концерттери жөнүндө эскербей кетүү мүмкүн эмес. Өлкөбүздөгү эң мыкты концертмейстерлердин бири Давид Ашкинази менен ал Кореянын шаарларына гастролго чыккан. Ал эми 60-жылдарда Советтик Прибалтиканын республикаларында өткөн чоң концерттик турнирге катышкан. Андан тышкары И.Деркембаева Кыргызстандын искусство чеберлери менен бирге Индияда, Инодонезияда, Сингапурда, Монголияда, Польшада, ГДРде, Канадада өз чеберчилигин даңаза кылган.

1972-жылы театрдагы ишин токтотпостон, артистка Б.Бейшеналиева атындагы Кыргыз мамлекеттик искусство институтунда, кийинчерээк Улуттук консерваторияда өзүнүн педагогикалык ишин баштаган. Бул асыл милдетти аркалап келе жатканына 30 жылдан ашты. Ушул жылдар ичинде И.Деркембаева Г.Ниязбаева, Ү.Тилегенова, Р.Сергеенко сыяктуу профессионал ырчыларды уядан учурду.

Артистканын үзүрлүү чыгармачылык эмгеги көптөгөн сыйлыктар менен белгиленген: ага Бурят АССринин жана Кыргыз ССРинин эл артисткасы деген жогорку наамдар ыйгарылган. Эмгек Кызыл Туу ордени, медалдар, Ардак грамоталар менен сыйланган.

Жалгасынова Дарика

1941-жылы Чымкент аттуу анча чоң эмес айылда колхозчу Артыкбай Эгембердиевдин үй-бүлөсүндө кыргыздын болочоктогу залкар ырчысы Дарика Жалгасынова жарык дүйнөгө келген. Бирок атасы Ата Мекенди коргоо үчүн согушка аттанып кетип, 1942-жылы кайтыш болуп, кызынын керемет ырларын укпай калган.

Болочок ырчы өзүнүн айылындагы жети жылдык мектепте билим алган соң Таласка которулган. Ал мектепте өздүк көркөм чыгармачылык жакшы жолго салынган эле. Анын жетекчиси Дарикага өзгөчө көңүл буруп, репертуарын тандап берип, өзүнчө иш алып барчу. Дал ошол жетекчиси Дарикага вокал менен олуттуу түрдө алектениши керектигин айткан. Жаш ырчы байма-бай концерттерде ырдап, анда кыргыз, казак, орус элдеринин ырларын аткарчу. Көп өтпөй Дарика Фрунзеде өткөн республикалык фестивалда ийгилик жараткан соң, кесипкөй ырчы болууну чечкен.

1958-жылы Дарика М. Күрөнкеев атындагы Кыргыз музыкалык-хореографиялык окуу жайына тапшырып, тажрыйбалуу педагог С.Алексееванын шакирти болгон. Анын жетекчилиги астында жаш ырчы вокалдын негиздерин үйрөнүп, акырындык менен ырдоонун техникасын өздөштүргөн.

1961-жылы Дарика Москвага барып, өлкөнүн даңктуу окуу жайы болгон П.И. Чайковский атындагы Москва Мамлекеттик консерваториясынын студенти болгон. Консерваториядан ал профессор  В. Рожденственскийден сабак алып, белгилүү педагог-музыканттардын лекцияларына катышкан.

Ал учурда Москва консерваториясында К. Сартбаева, Х. Мухтаров,    А. Нуртазин, Т. Эрматов өңдүү кыргыздын көптөгөн ырчы, музыканттары билим алчу. Москвада ал Композиторлор үйү, аскер бөлүктөрү, шайлоо участкалары сыяктуу көптөгөн жерлерде да ырдап жүрдү.

Убакыт зымырык куштай зымырап, студенттик жылдар соңуна келип, Дарика окуусун ийгиликтүү аяктап, 1966-жылы Кыргызстанга кайтып келген. 

Жаш ырчы А. Малдыбаев. В .Власов жана В. Ференин  “Айчүрөк” операсында Калыймандын партиясын аткарып, чыгармачылык чыйырын баштайт. Андан кийин кыргыз композиторлорунун спектаклдеринде дагы бир нече ролдорду аткарат. Бул Чынар (“Алтын кыз”) жана Канайым (“Манас”), Зияда (“Аста-секин, колукту!”), Ширин (“Бойдоктор”). Артистка драмалык, эпикалык пландагы спектакльдерде, ошондой эле музыкалык комедияларда партияларды бирдей ийгилик менен аткарган,

Д. Жалгасынова орус жана батыш-европа композиторлорунун операларында бир катар эсте калаарлык образдарды жараткан: П. Чайковскийдин “Чырымдын маткесинде” Прилепа, Мусоргскийдин “Борис Годуновунда” Ксения, Ж. Бизенин “Карменинде” Микаэланын ролдору.

Театрда Дарика Жалгасынова он эки жыл иштеген. Спектаклдерге катышуудан тышкары концерттик эстрадага чыгып, гастролдордо болуп, грампластинкаларды жаздырган. Ага Союздар Үйүнүн Колонналар залында жана Москва консерваториясынын Чоң залында кол чабышкан. Ал ССР Союзунун Чоң театрынын сахнасында, Прибалтика, Белоруссия, Ыраакы чыгыштын шаарларында өнөрүн тартуулаган. 1978-жылы Кыргыз ССРнин Швециядагы декадасында ырдаган. Ошол эле жылы ырчы Кыргыз телекөрсөтүүсүнүн жана радиосунун симфониялык оркестрине туруктуу иштөөгө өткөн.

Оркестрде иштеген отуз жылдын ичинде Кыргызстанда гана эмес, ошондой эле башка республикаларда, Япониядан тартып, батыштагы Исландияга чейинки чет өлкөлөрдө болгон.

Казакстандан чыгармачылыгы боюнча көп досторду күтүп, боордош өлкөдө көп жолу болгон. Чынгыз Айтматовдун чыгармалары боюнча ырларды, обондорду жараткан таланттуу акын жана композитор И. Жаканов алардын бири. Анын аткаруусундагы “Жамилянын ыры” жалпынын жактыруусуна арзыган ырлардын бири болуп калган. 1983-жылы Дарика Жалгасыновага Кыргыз ССРнин Эл артисткасы деген ардак наам ыйгарылып, анын соңунан эле Казакстан Республикасынын эмгек сиңирген артисткасы болуп калган.

90-жылдардын акырынан тартып Д. Жалгасынова Кыргыз Улуттук радиосунда “Мезгил жана музыка” деп аталган музыкалык очерктерди даярдап, өзү алып барган. Жүздөн ашык берүүлөрдө С. Кийизбаева, К. Чодронов, С. Токтоналиев, Б. Миңжылкыев, К. Сартбаева, А. Жумакматов ж.б. тууралуу очерктер угуучуларга тартууланган. Кыргыз музыкалык театрынын түзүүнүн башатында турган жана анын калыптанышына олуттуу салым кошкон А. Куттубаева, М. Мустаева, А. Боталиев, Ж. Садыковдорго бир катар берүүлөр арналган.

Атактуу ырчынын чыгармачылык талантынын дагы бир тарабы капыстан ачылып, соңку жылдары ал ыр жаза баштады. Алгачкы ыр жыйнагы 1994-жылы жарык көрдү.  Дарика аны өзүнүн замандаштарына арнады. “Күмүшай”деп аталган ыр жыйнагы оор турмушту башынан өткөрүп, турмушта өзүнүн досу, жардамчысы жана энеси болгон адамдын жаркын элесине арналган. Автордун соңку чыгармасы – “Театр” поэмасы.

Дарика Жалгасынова кырк жылдан ашык мезгилден бери сахнада жана концерттик эстрадада ырдап келе жатат. Анын жумшак лирикалык сопраносу сүрөтчүнүн түркүн боектуу сүртүмдөрүнө окшоп кетет. Ырчынын мукам үнү өзүнүн угуучуларынын жан дүйнөсүн козгоп. Жүрөктүн тереңинен оорун алып келе жатат.

Жумахматов Асанхан

Асанкан Жумахматов (16.06.1923 - 20.07.2008) - Кыргыз Республикасынын Баатыры, СССР эл артисти, Токтогул атындагы Мамлекеттик сыйлыктын лауреаты, Мюнхендеги бүткүл дүйнөлүк музыка академиясынын академиги Өмүр баяны жана чыгармачылыгы Кыргыздын тунгуч дирижерлорунан болгон Асанхан Жумахматов 1923-жылдын 16-июнунда (айрым маалыматтар боюнча – 16 июлунда) Кыргызстандын азыркы Чүй облусунун Ысык-Ата районунун Ысык-Ата айылында туулган.

Асанкан Жумахматов (16.06.1923 -  20.07.2008) - Кыргыз Республикасынын Баатыры, СССР эл артисти, Токтогул атындагы Мамлекеттик сыйлыктын лауреаты, Мюнхендеги бүткүл дүйнөлүк музыка академиясынын академиги

Өмүр баяны жана чыгармачылыгы

Кыргыздын тунгуч дирижерлорунан болгон Асанхан Жумахматов 1923-жылдын 16-июнунда (айрым маалыматтар боюнча – 16 июлунда) Кыргызстандын азыркы Чүй облусунун Ысык-Ата районунун Ысык-Ата айылында туулган.

Өзүнүн 85 жаш өмүрүнүн 70 жылын музыкага арнаган. Ал дүйнөлүк, советтик орус жана кыргыз классикасынан 50гө жакын опера жана балеттин музыкасын оркестрлештирген.

...Асанхан алты жашынан ата-энеси менен байдын тукуму катары Украинага сүргүнгө айдалат. 1938-жылы Асанхан Кыргызстандын ошол кездеги борбор шаары Фрунзеге кайтып келет. Ордо калаадагы педагогикалык окуу жайында окуйт. Бир эле мезгилде Кыргыз музыкалык-драмалык театрынын оркестринде иштейт. Болочок атактуу дирижер өзүнүн даңктуу чыгармачыл жолун урма аспапта, добулбаста ойноп баштаган.

Асанхан Жумахматов - Улуу Ата Мекендик согуштун катышуучусу, ал Мекенди коргоо үчүн кан майданга 1942-жылы өз ыктыяры менен аттанган. Сталинград шаарында душмандар менен баатырларча салгылашып жүрүп, оор жарадар болот жана контузияга чалдыгат. Жоокердик эрдиги үчүн I-даражадагы Ата Мекендик согуш жана “Кызыл Жылдыз” ордендери, “Германияны жеңгендиги үчүн”, “Сталинградды коргоо учүн” медалдары менен сыйланган.

Ал сакайып, 1944-жылы мекенине кайтып келери менен Абдылас Малдыбаев атындагы Кыргыз опера жана балет театрында оркестрдин артисти катары эмгектенет.

Андан соң, 1945-1948-жылдары, Москвадагы П.И. Чайковский атындагы консерваториянын алдындагы улуттук студиянын дирижерлук бөлүмүндө окуйт.

1948-жылдан баштап - Кыргыз опера жана балет театрында дирижёр.

Жогорку музыкалык билимдүү болууну эңсеген А. Жумахматов 1952-жылы Москва консерваториясынын өзүндө окуусун баштап, 1957-жылы аны дирижёрлук классы боюнча артыкчылык диплому менен бүтүрөт (педагогдору - Л.М. Гинзбург жана Б.Э. Хайкин). Студенттик кезинде эле Асанхан студенттик оркестрге дирижёрлук кылган.

Окуу жайын бүтөөрү менен А. Жумахматов Кыргыз опера жана балет театрында коюлган “Айчүрөк”, “Көкүл”, “Кармен”, “Көл боюнда” операларынын, “Ажал ордуна”, “Алтын кыз” музыкалуу драмаларынын, “Ким кантти” музыкалык комедиясынын жана башка операларды, балеттерди дирижерлойт.

1958-1962 жана 1972-1983-жылдары — Кыргыз опера жана балет театрында башкы дирижёр болуп иштейт. Ондогон дүйнөлүк ысымдагы жана кыргыз композиторлорунун операларын, балеттерин, концерттерди дирижерлойт.

1962-жылдын декабрь айында бул дүйнөлүк классикалык опералары, балеттери, симфониялык чыгармаларынын дирижерлоп келген Асанхан Жумахматовдун чыгармачылыгынын жаңы баракчасы ачылды. Кыргыз филармониясында Карамолдо Орозовдун “Ибарат”, “Сынган Бугу”, Атай Огонбаевдин “Ой булбул”, “Күйдүм чок” аттуу өзгөчө ыргактардагы элдик салттуу музыканын баш аттарынан аталган классикалык күүлөргө, обондорго жаңы өмүр жаратууда А. Жумахматов ар бирине өзүнчө чыгармачылык ыкма таап, талбай, талыкпай изденген. Айрыкча ал Карамолдонун “Ибаратын” оркестрге не бир укмуштай уккулуктуу, мукамдуу, комузда кандай чертилсе, ошондой түшүрүүгө аракетенген.

Академик Азиз Салиевдин 1963-жылдын 6-июнундагы “Советтик Кыргызстан” газетасына жазган “Кыргыз эл музыкасы жөнүндө ой-пикирлер” аттуу макаласында: “Ибарат” күүсүндө кыргыздын асыл сезим-ой, чексиз кыйырсыз мүдөөсү, тилеги, кыялы өзүнө татыктуу тек бир көкөлөгөн жетик формада берилген. Ал адамдын түгөнгүс умтулуусу, элибиздин даңктуу жолу жөнүндөгү не бир дастан сыяктанат. Аны укканда кыргыздын эбегейсиз дүйнөнү өзүнө батырган жүрөгүнө ыраазы болосуң, тунук жана бийик талантына кубанасың”, - деп жазган. 
1970-жылдан баштап Кыргыз ССРнин Мамтелерадиосунун Академиялык симфониялык оркестринин көркөм жетекчиси жана башкы дирижеру болуп иштеген.
СССРдин эл артисти Дарика Жалгасынова ошол мезгилди эскергендей: “Маэстро кулдай иштеп, хандай жашачу... Асанхан Жумахматов агайыбыз жөнүндө айта берсе, сөз түгөнбөйт. Агайыбыз “Кыргыз Республикасынын Баатыры” деген чоң сыймыктуу наамды алууда бүт өмүрүн жумшап келди. Сыртынан караганда, элге оңой эле жете тургандай дирижерлук кесипте агайыбыз күн тынымын, түн уйкусун үч бөлө эмгектенди. Ал өзүнүн профессионалдык көз карашын эч кимге бербей, айыгышып, өчөшүп, эрегишип, өжөрлөнүп отуруп көрө албаган каршылаштарын жеңип келген”.

1972-жылдан театрга келген жаңы агымдагы жаш таланттар Болот Миңжылкыев, Хусейин Мухтаров, Кайыргүл Сартбаева, Дарика Жалгасынова, Токтонаалы Сейталиев, Эркин Касымов, Аманбек Нуртазин жана башкалар келишти. Бул кезде театрда өзүнчө бир толкун пайда болду. Мына ушул кезде маэстронун таланты ашып-ташып турган кези эле. 

Д. Жалгасынова баса белгилегендей: “Он беш союздук республиканын атактуу артисттери менен карым-катыштар, өз ара байланыштар күчөп, “Ала-Тоо жазы” фестивалы өтүп, биздин артисттердин Москва жана Ленинграддын атактуу театрларында ырдашыбызга агайдын эмгеги ат көтөргүс болгон эле. Эгерде ошол кезде маэстродой адам болбосо, биздин жаш ырчылардын тагдырлары кандай болот эле, бир кудайдын өзү билет эле. 
Болот Миңжылкыев Америкада, Кайыргүл Сартбаева Японияда ырдап, элибизди, жерибизди таанытты. Эгерде, маэстронун даанышмандык саясаты болбосо жаштарыбыз өспөйт эле. Ал кыргыздын-кыргызчылыгына, досчулугуна, жердешчилигине берилбестен, талантты гана сыйлаган, бетке айткан, тартынбаган адам эле”.

1987-жылдан баштап Кыргыз ССРнин Музыка ишмерлери союзунун президенти, андан кийин Музыка ишмерлеринин эл аралык кошунунун вице-президенти жана Чыгармачылык эл аралык академиясынын Кыргыз бөлүмүнүн президенти кызматтарында зор коомдук ишмердигин өтөп келген.

1989-жылдан тартып - «Насыйкат» мамлекеттик камералык оркестрдин башкы дирижёру.

Ал СССР эң ири шаарлары менен Исландия, Кытай, Моңголия, Түркия,  ФРГ, Швеция,  Япония сыяктуу көптөгөн чет өлкөлөрүнүн коомчулугуна өз чеберчилигин тартуулаган.

Бүткүл союздук радио менен телевидениесинин Чоң симфониялык оркестрине, Москва филармониясынын Академиялык симфониялык оркестрине, Казакстан, Латвия, Өзбекстан жана Украинанын мамлекеттик симфониялык оркестрлерине дирижёрдук кылган.

1995-жылдан баштап Асанкан Жумахматов Кыргыз улуттук консерваториясынын профессору.
Бир катар кесипкөй музыканттарды тарбиялаган.

Асанкан Жумахматов 2008-жылдын 20-июлунда Бишкек шаарында каза болгон. Сөөгү Ала-Арча көрүстөнүндө жерге берилген.

Атактуу дирижёр Асанкан Жумахматов төмөндөгү чыгармаларды койгон:

Опералар:

·         1949 — «Көкүл», М. Раухвергер

·         1949 — «Алтын кыз», В. Власов жана В. Фере

·         1949 — «Кармен», Ж. Бизе

·         1950 — «Пиковая дама», П. Чайковский

·         1951 — «Ысык-Көл жээгинде», В. Власов, А. Малдыбаев, В. Фере

·         1957 — «Русалка», А. Даргомыжский

·         1957 — «Ак Шумкар», С. Ряузов

·         1958 — «Токтогул», В. Власов, А. Малдыбаев, В. Фере

·         1959 — «Мурат», Л. Книппер

·         1960 — «Аида», Ж. Верди

·         1960 — «Майсаранын жоруктары», С. Юдаков

·         1960 — «Борис Годунов», М. Мусоргский

·         1961 — «Запорожец за Дунаем», С. Гулак-Артемовский

·         1961 — «Жамийла», М. Раухвергер

·         1962 — «Тоска», Ж. Пуччини

·         1974 — «Зори здесь тихие», К. Молчанов

·         1975 — «Июньская ночь», П. Хаджиев

·         1976 — «Пётр I», А. Петров

·         1978 — «Мефистофель», А. Бойто

·         1979 — «Дон Карлос», Ж. Верди

·         1982 — «Дитя и волшебство», М. Равель

·         1982 — «Служанка-госпожа», Дж. Перголези

·         1982 — «Паяцы», Р. Леонкавалло

·         «Айчүрөк», В.Власов, А. Малдыбаев, В. Фере

·         «Евгений Онегин», П. Чайковский

Балеттер:

·         1962 — «Ромео менен Жульетта», С. Прокофьев

·         1983 — «Петрушка», И. Стравинский

·         Музыкалык комедия:

·         1948 — «Ким кантти», М. Абдраев жана А. Аманбаев

Сыйлыктары жана наамдары:

·         Кыргыз Республикасынын Баатыры (2003)

·         Кыргыз ССРнин искусствосуна эмгеги сиңирген ишмер (1958)

·         Кыргыз ССРнин эл артисти (1971)

·         СССР эл артисти (1976)

·         Кыргыз ССРнин Токтогул Сатылганов атындагы мамлекеттик сыйлыгы (1972)

·         III-даражадагы «Манас» ордени (1997)

·         Достук ордени (1998)

·         Эки Эмгек Кызыл Туу ордендери (анын ичинде 1958-ж.)

·         I-даражадагы Ата Мекендик согуш ордени (1985)

·         Кызыл Жылдыз ордени (1972)

·         «1941-1945-жж.Улуу Ата Мекендик согушта Германияны жеңгендиги үчүн» медалы (1970)

·          «Сталинградды коргогондугу үчүн» медалы (1975)

·         Жуков медалы

·         С. Рахманинов атындагы медал

·         Ирина Архипова корунун «ХХ-кылымдын экинчи жарымында Россинын музыкалык көркөм өнөрүнө көп жылдар бою кынтыксыз кызмат кылгандыгы үчүн» коло медалы

·         Жеңиш жана Куралдуу күчтөрдүн мааракелик медалдары

·         Ч. Айтматов атындагы эл аралык сыйлык (1999)

·          «Алтын Көпiр» сыйлыгы (Казакстан Республикасы)

·         Чыгармачылык эл аралык академиясынын анык мүчөсү жана президиумунун мүчөсү (Москва, Россия)

·         Илимдер эл аралык академиясынын анык мүчөсү (Мюнхен, Германия)

·         Музыка эл аралык академиясынын академиги (Мюнхен, Германия)

·         Бишкек шаарынын ардактуу жараны.

Ибраев Анарбек

Анарбек Ибраевдин ырчылык таланты эрте ачылганы менен, эл алдына чыгып ырдоодон узакка чейин уялып келген. “Үйдө эч ким жокто ырдаар элем. Апамдын үнүн туурачумун, кулагыма анын бешик ырлары жаңырып тураар эле. Кийин байкасам ырдоо манерам жана үнүмдүн тембри да мага энемден өткөн экен. Апам он бала төрөп, тарбиялап ар бирибизге өзүнүн ырларын арнаган экен”.

Анарбек 1951-жылы педагогдордун үй-бүлөөсүндө төрөлгөн. Айылдык мектептеги ата-энесинин тарбиясынан башталган жол ага чоң сахнага жолдомо берип республиканын Эл артисти, Токтогул атындагы Кыргыз Мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты болуп отурат. Мектепте окуп жүргөндө журналист болууну кыялданып, адабият сабагын сүйгөнү менен, тагдырдын жолу башкача чыкты. Ал он экиге чыкканда атасы жасап берген комуз, анын өмүрүн түбөлүк музыкага байлап салган экен.

Фрунзеге келип Кыргыз Мамлекеттик филармониясынын алдындагы эстрада студиясынан окуп, алгачкы сабакты Москва консерваториясын бүтүрүп келген жаш педагог Дарика Жалгасыновадан алган. Студияны бүтүрүп келгенден кийин жаш ырчы К.Орозов атындагы эл аспаптар оркестрине чакырылган. Анын аткаруусундагы “Таң сыры”, “Сары челек”, “Эжелерим, Агайлар”, “Туулган жер” – деген ырлары жаш ырчыга тез эле атак алып келген.

Анарбек Ибраев Ч. Кожомжаров жетектеген эстрада ансамблине иштөөгө чакырылып, анын жамааты менен кошо Кыргызстандын Тажикстандагы жана Өзбекстандагы маданият күндөрүндө, Казакстандын дың жерчилеринде ырдаган. Аскерде кыска мөөнөткө кызмат кылган учурунда армиялык ансамблдин коштоосунда конкурска катышып, андан биринчи оорунду алып, Москвага барууга жолдомо алган.

Кийин аскерден кайтып келген соң Б. Бейшеналиева атындагы Кыргыз Мамлекеттик Искусство институтунда окуп, Кыргыз ССРнин Эл артисти, профессор В.М. Муковниковдун классында такшалган.

1979-жылы Таллинде өткөн вокалисттердин бүткүл союздук конкурсунда  Р. Шумандын он алты ырдан турган батыш-европа орус классикасынан, советтик композиторлордун чыгармаларынан турган “Акындын сүйүүсү” деп аталган кеңири программа менен катышкан.

Ибраев 1985-жылы Москвада жаштар менен студенттердин бүткүл дүйнөлүк XII фестивалында чоң ийгиликке жетишип, анын соңунан Кыргызстан Ленин комсомолу сыйлыгына татыктуу болгон. Кыргыз Искусствосун башка устаттар менен бирге Румынияда, Тунисте, Эфиопияда, Мозамбикте, Монголияда, Бельгияда, Францияда, Люксембургда, Малайзияда, Индияда, Кытай республикасында, Италияда даңазалады.

Ибраевдин чыгармачылык ишмердиги көп кырдуу. Эгерде, анын педагогдук ишин айтпасак, портрети толук болбой калышы мүмкүн. 1981-жылдан тартып, Анарбек Ибраев филармониянын алдындагы эки жылдык эстрадалык-фольклордук студияда, 1996-жылдан тартып консерваториянын “Эстрада музыка искусствосу” кафедрасында сабак берип келет. Анын мурунку тарбиялануучуларынын арасында – белгилүү эстрада ырчылары Айчүрөк Иманалиева, Нургүл Муратова, Жийде Идрисова, операнын солисти Исмаилов бар.

Анарбек Ибраев үн жазуу студиясы менен көп жылдан бери иштешип келе жатат. Ырчы аткарган ар түрдүү жанрдагы элүүдөн ашык вокалдык чыгарма Кыргыз радиосу менен телекөрсөтүүсүнүн “Алтын фондусунда” сакталып турат. Алардын көпчүлүгү республиканын композиторлору: А. Малдыбаевдин, Ж. Шералиевдин, Э. Жумабаевдин, С. Жумалиевдин, Б.Абдраимовдун, А. Керимбаевдин, Т. Чокиевдин ж.б. ырлары.

Угуучулардын купулуна толуш жеңил эмес. Аны узак жылдарга сактоо андан да оор. Анарбек Ибраевге биринчи ийгилик 1969-жылы келген. Азыр ырчы он сегиз жашка чыкты. Ошондон тартып, ырчыны ийгилик коштоп келет. Мунун өбөлгөсү элге жаккан үнүндө жана тубаса музыкалуулугунда эле эмес, ошондой эле эмгекчилдигинде, өзү сүйгөн ишке, искусствого чексиз берилгендигинде.

Жусуев Сооронбай

Кыргыз элинин атактуу акыны, көркөм сөздүн чыныгы чебери Сооронбай Жусуев 1925-жылдын 15-майында азыркы Кара-Кулжа районуна караштуу Алай-Куу өрөөнүндөгү Кызыл-Жар кыштагында туулган

Өзүнүн туулганы жөнүндө акындын мындай ыр саптары бар: «Алай-Кууда дүйнөгө табылганмын, Ай, Күнүнүн нурларын жамынганмын. Так түшүнүп таалайым ырда экенин,  Татаал жолдуу сапарга камынгамын».

Айылдагы мектепти аяктар замат, 18 жашында 1943-жылы аскердин катарына чакырылып, согуштун акырына чейин Панфилов атындагы 8-гвардиялык дивизияда байланышчы болуп кызмат өтөгөн. Майданда эки жолу жарадар болгон. Акындын "Алдыга жүргүн, кыргыздар!" "Биз жеңишчил", "Жаркынга" деген алгачкы ырлары ошол кандуу 1943-жылы жаралган. 

Согуштан кайткандан кийин, 1946-1947-жылдары Совет районунун "Коммунизм үчүн!" гезитинде жооптуу катчы болуп иштеп, 1947–1949-жылдары Ош мамлекеттик мугалимдер институтунда билим алган. Аталган окуу жайынын кыргыз тили жана адабияты факультетин артыкчылык диплому менен бүтүргөндөн кийин, 1951-жылы Ош облустук "Ленин жолу" гезитинин редакциясында бөлүм башчы болуп иштеп, андан соң ошол эле жылы Москвадагы Максим Горький атындагы адабият институтуна өтөт.  Аны аяктап келгенден кийин Сооронбай Жусуев 1959-жылга чейин "Ала-Тоо" адабий көркөм журналынын башкы редактору, "Чалкан" сатиралык журналында жооптуу катчы болуп эмгектенет. 

Акын 1949-жылы эле СССР жазуучулар союзуна 1949-жылы кабыл алынат. 1960–1986-жылдары акын Кыргызстан жазуучулар союзунун аппаратында адабий кеңешчи болуп иштеген. 1950-жылы алгачкы "Эмгек күүсү" аттуу ыр жыйнагы басмадан чыккандан кийин, акындын дагы 30дан ашык китеби өз эне тилинде, 14 китеби орус тилинде жарык көргөн. Ырлары СССР элдеринин - казак, өзбек, украин, азербайжан, тажик - тилдерине жана чет тилдерге которулат.  Жусуев өзү да чебер котормочу катары Уильям Шекспир, Александр Пушкин, Михаил Лермонтов, Тарас Шевченко, Абай Кунанбаев, Мактымкули Фраги, Аветик Исаакян, Омар Хайам, Владимир Маяковский, Сергей Есенин, Расул Гамзатов, Кайсын Кулиев сыяктуу бир топ акындардын чыгармаларын кыт куйгандай чебер кыргызчалаган.

Ошол котормолордон бир мисал: «Шаганэм, менин Шаганэм! Түндүктөн мында мен келгем Ай тийген буудай термелген Талааны айтам сага мен, Шаганэм, менин Шаганэм» (Сергей Есенин). Кыргыз адабиятынын өнүгүшүнө кошкон зор салымы үчүн 1981-жылы Сооронбай Жусуевге "Кыргыз эл акыны" наамы ыйгарылган. Анын 70тен ашык ырларына музыка жазылган. Ошол чыгармалардын арасында Ырысбай Абдыкадыровдун обонуна салынган "Айтсаң боло", "Кымбатым" аттуу ырлары, Асылбек Өзүбековдун "Кош жылдыз", Исрадин Аманбаевдин "О, анда көктөм эле" жана башка ырлар бар.  Сооронбай Жусуевдин 2003-жылы өзүнүн небересине арнап жазган "Канат менен Зарина" махабат дастаны орус, тажик, түрк, өзбек, кытай ж.б. тилдерге которулуп, өзүнчө китеп болуп чыккан. Ал эми 1998-жылы "Кыргызстандын эл агартуусунун отличниги", "Казакстандын эмгек сиңирген кайраткери" деген наам алат. Ошол эле жылы "Курманжан датка" аттуу ыр романы үчүн акын Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыкка татыктуу болгон.  Бул чыгармада «Андай жанга атайы бир ат керек,  Айрыкча ат, ардактуу ат бап келет.  Орус айтса "Алай каныкеси" деп, Кыргыз айткан кыска гана "Датка" деп», - деген саптар бар. 2005-жылы Бүткүл дүйнөлүк интеллектуалдык менчик уюму Сооронбай Жусуевдин чыгармачыл ийгиликтерин баалап, аны атайын Алтын медаль менен сыйлаган.  2007-жылы "Кыргыз Республикасынын Баатыры" деген наам ыйгарылып, "Ак Шумкар" төш белгиси тапшырылган.

Кыргыз Республикасынын Баатыры, Кыргыз эл акыны, Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлык ээси, Улуу Ата Мекендик согуштун ардагери Сооронбай Жусуев 2016-жылдын 4-февралында, 90 жаш курагында дүйнөдөн кайтты.

Акын туулуп-өскөн Кара-Кулжа районундагы Сай-Талаа айылынын орто мектебине жана Кара-Суу районуна караштуу Жар-Ооз айылындагы орто мектепке Сооронбай Жусуевдин аты ыйгарылып, акындын ысмы түбөлүккө калтырылган. 

Касымбеков Төлөгөн

Төлөгөн Касымбеков (15.01.193 – 16.06.2011) – советтик, кыргыз элинин залкар жазуучусу, Кыргыз Республикасынын Баатыры, Кыргызстан эл жазуучусу

Өмүр баяны жана чыгармачылыгы

Төлөгөн Касымбеков 1931-жылдын 15-январында Жалал-Абад облусунун Аксы районундагы Ак-Жол кыштагында туулган. Орто мектепти бүтүрүп, эки жыл башталгыч класстарда мугалим, андан соң Кичи-Ак-Жол айылдык Кеңешинин жооптуу катчысы болуп иштеген.

Жазуучунун «Кичинекей жылкычы» деген чыгармасы 1952-жылы «Советтик Кыргызстан» (кийинчерээк «Ала-Тоо») журналына жарыяланып, ошондон тартып ал чыгармачылыкка баш-оту менен  киришкен. 1959-жылдан тартып Т.Касымбеков СССР Жазуучулар союзунун мүчөсү болгон.
1957-жылы Кыргыз мамлекеттик университетинин филология факультетин бүтүрүп, Т. Касымбеков «Кыргызокуупедмамбас» басмасынын балдар адабияты боюнча редакциясынын редактору, 1960-1973-жж. «Ала-Тоо» журналында бөлүм башчы, жооптуу катчы, башкы редактор, 1973-жылы Кыргыз ССРинин Министрлер Советинин Басма, полиграфия жана китеп соода боюнча мамлекеттик комитетинде башкы редактор, 1974-1981-жж. Кыргызстан жазуучулар союзунда адабий консультант, 1987-жылы Автордук укуктар боюнча бүткүл союздук агенттиктин (орусча кыскартмасы – ВААП) Кыргызстандагы бөлүмүнүн башчысы болуп иштейт.

Болочок залкар жазуучунун «Адам болгум келет» аттуу баяны 1965-жылы Советтер Союзунун борбору Москва шаарындагы «Советский писатель» басмасынан орус тилинде «Хочу быть человеком» деген аталышта жарык көргөн.

«Сынган кылыч» тарыхый романы орус тилине которулуп, 1980-жылы «Прогресс» басмасы бул романды аңглис тилинде чыгарган.

Көптөгөн окурмандардын, адабият таануучулардын ой-пикиринде, белгилүү жазуучунун чыгармачылыгында «Сынган кылыч» өзгөчө  орун ээлейт.  Атактуу чыгарма орусчага, андан кийин бардык союздук республикалардын элдеринин тилдерине которулган.

Роман дүйнө элдеринин да көптөгөн тилдерине которулуп, жүз миңдеген нускада басылган. 1980-жылы Москвадагы «Прогресс» басмасы айтылуу романды англис тилинде жарыялаган.
Кийинки жылдары залкар калемгер «Кел-кел», «Чапкын», «Баскын» жана «Кыргын» тарыхый романдарын жараткан. Алар Кыргызстандын ХIХ кылымдын ортосунан баштап ХХ кылымдын башына чейинки тарыхын баяндайт.

Идеологиялык цензуранын басымында...

«Сынган кылычты» жазууда Төлөгөн Касымбеков зор чыгармачылык түйшүк тартып, изденип, бараткан багытынан бирде табылга таап, бирде тайып адаша калып, канча жолу көздөгөн нокотун алып, канча жолу жаза сермеп, өзү менен өзү тереңдеп күрөшүп, өзүн өзү сындан өткөргөнү, ар утуштан энчилеген артыкча руханий асылдануу ырахаттары жекече жан дүйнөсүндө болгондур. Роман басылып чыгууда татаал тосмолорго туш келген.

Жазуучунун «Кел-кели» жарыяланганга чейин аябай көргүлүктү көрсө, «Сынган кылыч» окурмандардын колуна тийгенден кийин андан да татаал тоскоолдорго чалдыккан. Эки китебинин тагдыры тең оор болгон). Биринчи китеби да (1966), экинчи китеби да (1971) көркөм сөз ышкыбоздору тарабынан шыктана кабыл алынып, калайык-калктын калың катмарына тез тарап, аларга карата кызыгуу жанбай уланып, Шералы, Абил сыяктуу каармандары ылакап атка көчүп, кыргыз арасында өзүнчө эле бир элдик чыгармага айланып кеткен. Кыргызча да, орусча да кайра-кайра басылып, башка тилдерде эркин сүйлөп, ал эмес, англисчеге да жетти. Жалпы союздук окурмандар менен адабиятчы-сынчылар В.Озеров, В.Щербина, В.Оцкоский, С.Плеханов, Л.Лебедевдин көңүлүн өзүнө бурган.

«Сынган кылыч» 1960-жылдардын экинчи жарымы менен 1970-жылдардын башында кандай кызыгуу туудуруп окулса, кийин да ошондой эле ыкылас жандырып окулуп жатты. Ага болгон ышкы артуу мындан ары да басаңдабайт, нары улана берет. Бул маселенин бир жагы. Ушул эле убакыт, ушул эле көркөм процесстер аралыгында «Сынган кылыч» эки жолу тагдыры, ууга малынган «саясий кылычтардын» мизине коюлуп, эки жолу катуу чабуулга кабылып, эки жолу тең кайра ордуна келди.

Биринчи чабуул бир сынчынын атынан тарыхый романдарга карата Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетине жазылган арыз боюнча Жазуучулар союзунда уюштурулган «талкууда» (1971-ж., апрель) атайын максатты көздөгөн айрым адабиятчылар тобу тарабынан башталган. Алардын далбасасы кантип да болсо романды чаап түшүүдө турган. Ошол талкуунун чарпыты бүткүл союздук «Вопросы литературы» журналына жеткен. Ал эми «Сынган кылычты» жактаган жалпы окурмандар каршылык көрсөтүшкөн.

Арадан он жылдай убакыт өтүп, роман көп тилдерде кең тарап калган маалда экинчи жолу эң эле күчтүү, эң эле коркунучтуу чабуулду КПССтин Борбордук Комитетинен болгон жабык көрсөтмө боюнча Кыргызстан КП БК өзү баштап чыкты. Пленумда сындалгандан кийин (1983) «Сынган кылычка» Кыргызстанда төрт тарабын кыбыла кылып турчу ачык жолдор жабылып калды. Союздун башка элине тарашын «Советская культура» газетасынын бетинен бир көрүнүп коюшу менен («Партийная забота о художественной культуре», 26-май, 1984-ж.) кан буугандай тык токтотуп салды...

Айтылуу жазуучунун коомго таасири жана коомдук-саясий ишмердиги

Жалпы совет калкы менен руханий дүйнөнү түзүүчүлөрдүн зор бактысы бар экен, жаңы турмуштун көктөм жел аргысы алардын өз табигый жасатын караңгылап тосуп көрсөтүп, демин кысылтып келаткан бүкшүгөн жөө туманды тарката учуруп таштап, нагыз акыйкатты шаңкайта ачып, дырдай бойдон алдыга алып чыгып берди. Ошол көмүскөдө басылып бара жаткан көп өкүнүчтүү тагдырлар сорулуп турган иримге чындап тартыла баштаган Т.Касымбековдун «Сынган кылычына» да азаттык таңы атып, ардактаган окурмандарын эркин аралоого кайрадан жол ачылган...

Көркөм сөз чебери  өлкөбүздүн коомдук турмушуна да жигердүү катышкан. Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин (1990-1994 жж.) депутаты болуп шайланып, кыргыз парламентинин Тил, маданият жана билим боюнча улуттар аралык комиссиясын жетектеген. Эгемендикке жетишкенден кийин эркин Кыргызстандын Жазуучулар кошунунун төрагасынын милдетин өтөгөн.

Кыргыз Республикасынын Баатыры, Кыргызстандын эл жазуучусу Төлөгөн Касымбеков 2011-жылдын 16-июнунда узакка созулган оорудан кийин 80 жаш курагында дүйнөдөн кайткан. Маркумдун сөөгү Аламүдүн районундагы  Кой-Таш айылынын көрүстөнүнө коюлган.

Сыйлыктары жана ардак наамдары

Төлөгөн Касымбеков кыргыз адабиятынын чыгаан жазуучуларынын бири эле. Элдин руханий байлыгын арттыруудагы зор эмгеги эске алынып, 2007-жылы залкарга «Ак Шумкар» өзгөчө белгиси жана «Кыргыз Республикасынын Баатыры» эң жогорку артыкчылык даражасы ыйгарылган.

Ал эми мурда, советтик доордо, адабиятка сиңирген эмгеги үчүн Төлөгөн Касымбеков В.И.Лениндин туулган күнүнүн 100 жылдыгынын урматына «Каарман эмгеги үчүн» медалы, Кыргыз ССРи Жогорку Советинин, кийинчерээк Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин Ардак грамоталары менен сыйланган...

Көп кырдуу зор эмгегин эске алып, 2001-жылы I даражадагы «Манас» ордени менен, мамлекеттик тилди өнүктүрүүгө кошкон салымы үчүн 2005-жылы

«Кыргыз тили» төш белгиси, «Даңк» медалы менен сыйланган. 2006-жылы Кыргыз Республикасынын Токтогул атындагы Мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты болуп, ошол эле жылы «Ак Шумкар» өзгөчө белгисин тапшыруу менен  «Кыргыз Республикасынын Баатыры» эң жогорку артыкчылык даражасы ыйгарылган. Ал эми 1998-жылы «Руханият» эл аралык ассоциациясынын сыйлыгына татыктуу болгон. Кыргыз Республикасынын  I даражадагы «Манас» орденинин ээси.

Төлөгөн Касымбеков 1959-жылы СССР Жазуучулар союзунун мүчөлүгүнө кабыл алынган, ал эми 1986-жылы «Кыргыз ССРинин  эл жазуучусу» деген ардактуу наам ыйгарылган.

Кондучалова Күлүйпа

Күлүйпа Кондучалова (15.06.1920 -07.09. 2013) — советтик жана кыргыз мамлекеттик ишмер, Кыргыз ССРинин алгачкы тышкы иштер (1953-1963) жана маданият министри (1958-1980)

Өмүр баяны жана эмгек сапары

Күлүйпа Кондучалова - Кыргызстандын тарыхында, маданиятынын басып өткөн жолунда ташка тамга баскандай өз изин калтырган. Ал кыргыздын атын алыска, даңкын далайга чыгарган залкар инсандарыбыздын бири, көрүнүктүү мамлекеттик жана коомдук ишмер, Кыргызстандын советтик доордогу алгачкы тышкы иштер жана маданият министри эле.

Күлүйпа Кондучалова 1920-жылдын 15-июнунда Түркстан АССРинин Жети-Суу жергесине караштуу Пишпек уездинин Кара-Жыгач айылында кедей дыйкандын үй-бүлөсүндө туулган.

Өзүнүн балалык чагын ал мындай деп баяндайт: “Ата-энем Кондучал менен Токсумак бизге башкача мамиле жасашар эле. Анткени, экөө тең жетимчиликти баштарынан өткөргөндүктөн, бизди эч нерседен кем кылбаганга аракет кылышчу. Боз үйдөн жаңы тамга көчүп киргенибизди бүдөмүк билем. Менин оюмча, 1924-жылдар болсо керек. Үйдө орус меш бар болчу. Ага нан бышырбасак да, суук боло калганда жанына барып жылынчубуз. 1928-жылы Кара-Жыгач айылында мектеп ачылды. Алгач, үстү саман менен жабылган, эки бөлмөлүү жер төлөдө окудук. Cуук болгондо үйдөн отун, тезектерди алып келип жагып, жылынып алчубуз. Кийин-кийин, октябрга жакын биздин айылга чыныгы мектеп курушту. Мектептин ачылышы биздин айылдын эли үчүн чоң жаңылык болду. Жаңы салынган мектепке жакынкы үч айылдан балдар келип, бардыгы 40 окуучу, үч мугалим болду. 1932-жылы төрт жылдык башталгыч классын бүтүрдүм. Менин биринчи тамга таанып, билим алган мектебимдин имараты азыр да элге өз кызматын кылып келет. Тактап айтканда, мен окуган мектептин бир жак башы дүкөн, экинчи тарабы компьютердик клуб болуп калды”...

Айылдык мектепти бүтүрүп, Фрунзедеги педагогикалык окуу жайына кирген. 1938-жылы окууну бүтүп, Тянь-Шань (азыркы Нарын) областынын Куланак айылындагы толук эмес орто (жети жылдык) мектебинде эки жылга жакын адегенде мугалим, андан соң окуу бөлүмүнүн башчысы жана директор болуп иштейт.

Партиялык жана мамлекеттик ишмердиги

1940-жылдан баштап К. Кондучалова – партиялык кызматта. Адегенде комсомолдун Тянь-Шань обкомунун катчысы, андан кийин Эмгекчилер депутаттарынын Тянь-Шань областтык кеңешинин аткаруу комитетинин төрайымы кызматтарын ээлеген, ошондой эле Кыргызстан Лениндик коммунисттик жаштар союзунун (ЛКЖС) Тянь-Шань областтык комитетинин лектору болуп эмгектенген…

1943-1945-жылдарында Москвадагы Жогорку партиялык мектепте окуган. Окууну бүтүргөн соң партиялык системада эмгектенишин уланткан.

1945-1947-жж. – Кыргызстан КП(б) Фрунзе областтык комитетинин пропаганда жана агитация бөлүмү башчысынын орун басары, «Коммунист» журналынын редакторунун орун басары, Кыргызстан КП(б) Борбордук комитетинин аялдар иштери боюнча бөлүм башчысы,

1947-1948-жж. – Кыргыз ССРинин Жогорку Советинин Президиумунун катчысы,

1948-1949-жж. - Кыргызстан КП(б) Жалал-Абад областтык комитетинин пропаганда жана агитация боюнча катчысы,

1949-1952-жж. - Кыргыз ССРинин Жогорку Советинин төрагасынын орун басары,

1952-1953-жж. - Кыргызстан КП(б) Борбордук комитетинин аялдар иштери боюнча бөлүмүнүн башчысы,

1953-1958-жж. - Кыргыз ССРинин Министрлер Советинин төрагасынын орун басары,

1953-1963-жж. - Кыргыз ССРинин тышкы иштер министри.

1958-1980-жылдардын аралыгында К. Кондучалова Кыргызстандын маданият министри болуп 22 жыл иштеген, алардын ичинен беш жыл бою (1958-1963-жж.) тышкы иштер министри кызматын да аркалап келген. Дал ушул жылдарда Кыргызстандын кесипкөй искусствосүнүн гүлдөшү анын ысымына түздөн-түз тыгыз байланышта. Анткени, Күлүйпа Кондучалованын мезгилинде маданиятыбыздын түбөлүк сыймыгы болгон чыгаан устаттары өрлөп учту. Кинематографияда да бир топ ийгиликтүү иш-аракеттер жасалып, кинодогу “кыргыз укмушу” деп аталып калган маданий феномен жаралды. К. Кондучалова улуттук маданияттын өнүгүшүнө зор салым кошуп, ошол мезгилдеги Бүбүсара Бейшеналиева, Сайра Кийизбаева, Бакен Кыдыкеева, Болот Миңжылкыев, Төлөмүш Океев, Нуртай Борбиев сыяктуу жаш таланттардын көбүнүн жылдызын жандырып, алардын эл аралык маданий сахнага чыгышына өбөлгө түзгөн.

"Эң негизгиси, эч нерсени унутпаш керек. Азыркы муун биз өткөргөн, биз жасаган нерсени туюшса экен деп тилейм", - деп айткан К. Кондучалова.

Өзүнүн чечкиндүү кулк-мүнөзү, койгон максаттарынын өтөөсүнө дайыма чыга билгендиги үчүн "Тянь-Шандын темир айымы" деген каймана атка конгон.

Кыргызстан маданиятынын атактуу ишмери, ырчы Зейнеп Шакеева К. Кондучалова жөнүндө буларды айтып, эскерет: "Экинчи баламды төрөгөндөн кийин ушундай бир окуя болгон. Кондучалова аябай талапты катуу койгон министр болчу. Мамлекеттик деңгээлдеги чоң концерт болмок. Даярдыгыбызды көргөнү келиптир. Анан мен ырдаганы чыксам, токтотуп коюп, шашпай басып келди да: "Шакеева, курсакты жогот" деп, сөөмөйү менен курсакка бир сайып атпайбы. Жаман эле болуп кеттим. Төрөгөндөн кийин аялдын денеси бир топто өз калыбына келет эмеспи. Жаңы эле төрөгөнүмдөн кабары болсо дагы, эч нерсени уккусу да, билгиси да келген жок. Талап деген талап да, аткарбаска аргаң жок. Негизинен эле, "семирбегиле" деген талап катуу болчу”...

Күлүйпа Кондучалова эки жолу СССР Жогорку Советинин (төртүнчү жана бешинчи чакырылыштарда), жети ирет Кыргыз ССРинин Жогорку Советинин депутаты, Республиканын аялдар курултайынын делегаты болуп шайланган.

Көрүнүктүү советтик жана кыргыз мамлекеттик ишмер, Кыргыз ССРинин алгачкы тышкы иштер жана маданият министри Күлүйпа Кондучалова 2013-жылдын 7-сентябрында Бишкек шаарында дүйнөдөн кайтты. Коштошуу зыйнаты 9-сентябрда Т.Абдымомунов атындагы Кыргыз драма театрында болуп өттү. Ошол эле күнү Күлүйпа Кондучалованын сөөгү Бишкектеги Ала-Арча көрүстөнүнө коюлду.

Сыйлыктары жана наамдары

Кыргыз Республикасынын Баатыры (2010)

III жана I даражалардагы «Манас» ордени

Ленин ордени

Эмгек Кызыл туу ордени (эки жолу)

«Ардак Белгиси» ордени

Кыргыз ССРине эмгеги сиңирген маданият ишмери

Курманжан Датка атындагы эл аралык сыйлыктын ээси

Бишкек шаарынын ардактуу жараны

"Эмгектеги артыкчылыгы үчүн" медалы

"Эмгектеги кайраттуулугу үчүн" медалы

"1941-45-жылдардагы Улуу Ата Мекендик согуштагы кайраттуу эмгеги үчүн" медалы.

Күмүшалиева Сабира

Сабира Күмүшалиева (19.03.1917 – 14.09. 2007) – советтик жана кыргыз театры менен кино өнөрүнүн чебери, Кыргыз Республикасынын Баатыры, Кыргыз ССРинин эл артисти

Өмүр баяны

Кыргыз театрын чыныгы кесиптик деңгээлге жеткирген инсандардын бири болгон Сабира Күмүшалиева 1917-жылдын 19-мартында ошол кезде Россия империясынын Жети-Суу жергесинин Пишпек уездиндеги Төкөлдөш айылында туулган (азыркы учурда бул айыл Кыргыз Республикасынын борбору Бишкек шаарынын бөлүгү болгон тарыхый чөлкөм). Дал ушул Төкөлдөш айылында кийин театр жана кино чөйрөлөрүнүн «ажайып төрт кызы» деп атыгып калган ишмерлер туулуп, таалим-тарбия алышкан. Сабира Күмүшалиевадан тышкары, алар Сайра Кийзбаева, Даркүл Күйүкөва жана Бакен Кыдыкеева эле...

Борбордогу мектепти аяктаган соң, Сабира Күмүшалиева Фрунзедеги педагогикалык техникумда окуган. Аны ийгиликтүү бүтүргөн соң, 1932-1934-жылдары башталгыч мектепте мугалим, ал эми 1934-жылдан баштап Кыргыз драма театрында актриса болуп эмгектенген. 1934-жылы Кыргыз драма театрына кабыл алынып, алгачкы жолу Касымаалы Жантөшевдин «Карачач» пьесасында башкы каарман Карачачтын ролун аткарган.
Ушундан кийин өнөрү өркүндөп, актрисалык чеберчилиги артып, театрга болгон кызыгуусу күч алып, бүтүндөй жан дүйнөсү менен искусствого сүңгүп кирип, өз өмүрүнүн дээрлик 75 жылын театр, киного арнап, элдин эсинен кеткис не бир сонун спектаклдерде, кыргыз жана казак тасмаларында көптөгөн ролдорду аткарып, өзүнө түбөлүк урагыс эстелик тургуза алды.

Көрүүчүлөрдүн бир нече муундары сүйүктүү актрисасына “Кыргыз театрынын Умай энеси” деген  расмий эмес наам ыйгарган. Ал атайын актердук билим алган эмес. Бирок ошентсе да, табигый жөндөмү, тубаса таланты менен кичинекей эпизоддук образдарды жаркырата ачып берип, “кичинекей ролдордун чоң актрисасы” деген кайталангыс баага татыган. Ал өзүнүн өмүрүнүн акырына чейин кыргыз искусствосунун өсүп-өркүндөшүнө салым кошуп, не бир кайталангыс образдарды жаратып кетти.

Сабира Күмүшалиева 2007-жылы 15-сентябрда 90 жаш курагында дүйнөдөн кайткан. Сөөгү Бишкек шаарындагы Ала-Арча көрүстөнүнө коюлуп, 2008-жылы элесине арналган эстелик коюлган. Ошол эле жылы Сабира Күмүшалиевага арналган Кыргызстан почта маркасы чыгарылган.

Сахнага арналган өмүр

С. Күмүшалиева сахнада көптөгөн ролдорду аткарып, таланттуу театр арктрисасы катары таанылган. Анын артисттик амплуасы  Фан-и («Тайфун», Цао Юй), Мастан («Болот менен Тынар», А.Көбөгөнов), Майсалбүбү («Тар капчыгай», Т.Абдымомунов), Оңолкан («Атанын тагдыры», Б.Жакиев), Шербет («Мүрөктүн суусу», А.Дыйканбаев) ж.б. комедиялык жана катаал мүнөздүү образдардан көрүнгөн.

Ал киши жашоодо да, театрда да күтүүсүздөн эле бир нерселерди ойлоп таба койчу экен. 85 жашка чыгып, торколуу тоюн белгилеп жаткан кечеде да сахнага чыгып, анын талантына таазим кылып келген адамдардын баарын бир сыйра сыдыра карап, күтүүсүздөн «Бул жерде менин элим отурат, күйөрмандарым отурасыңар, силерге бир эркелеп алсам болобу?», - деп калат. Чогулгандардын баары «Эмнени айтар экен?» деп, сахнада турган Сабира апаны карап калышат. «Өзүмдөн жаш кесиптештерим «Сиз айтсаңыз, сөзүңүздү угат», - дешип мени сахнага чыгарышты. Муратбек Рыскулов сыяктуу залкар адамдар иштеген театрдын атынан, театр жамаатынын, өзүмдүн атымдан, ушул Кыргыз драма театрына «улуттук» деген наам ыйгарып берүүңүздөрдү сурансам болобу? Менимче, «улуттук» деген атка татыктуу эле болсок керек», - деп суранганда, элдин баары туруп, кол чаап жиберишкен экен. Залда ошол кездеги бийликтин өкүлдөрү Апас Жумагулов, Күлүйпа Кондучалова ж.б. бир топ көрүнүктүү ишмерлер отурган экен. Ошондон кийин он күндөй убакыт өтүп, президент Аскар Акаев «Кыргыз драма театрына «улуттук» деген статус берилсин» деген буйрукка кол коюп берген экен.

Кино тасмалары

Сабира Күмүшалиева театр же кинодо болобу, түрдүү мүнөздөгү образдарды кайталангыс деңгээлде жараткан.
Казак боордоштордун «Бугу адам», «Боордошум», «Уул тууган», «Согуш учурундагы балдар» ж.б. тасмаларында да ролдорду мыкты аткарып, эки элдин маданий айдыңында дагы данакер болгон. Кыргыз элинин залкар жазуучусу Чыңгыз Айтматовдун чыгармалары боюнча да түбөлүк эсте кала турган эмгектерди жараткан.

Мындан тышкары, «Уркуя» тасмасында, «Курманжан датка» спектаклинде ж.б. чыгармаларда кейипкерлердин кайталангыс элестери калчу образдарды жаратып, калктын калың катмарынын эсинде калды.

Үй-бүлөсү

Сабира Күмүшалиеванын биринчи жолдошу жазуучу Күмүшалиев болгон. Ал киши согушка кетип, көп жылдар бою дарексиз жоголот. Ошол убакта С.Күмүшалиева белгилүү актер Муратбек Рыскуловго жолугуп, экөө баш кошот. Кийин бир канча убакыт өткөндө биринчи жолдошу Күмүшалиев аман-эсен согуштан кайтып келет. Сабира апа биринчи жолдошу менен жолугуп, бирок ортолорунда эмне сөз болгонун экөөнөн башка эч ким билген эмес. Муратбек Рыскулов: «Ал кишиде күнөө жок, ошон үчүн Күмүшалиева бойдон кала бер», - деген сөзүнөн кийин Сабира апа биринчи жолдошунун фамилиясында Күмүшалиева бойдон калган экен.

Экинчи күйөөсү Муратбек Рыскулов далай тасмалардагы кейипкерлердин образын мыкты аткарган чыгаан, тубаса актер болгон. «Эки корифей бирин-бири урматтап, сыйлап, барктап, колдоп турушчу. Муратбек агайдын сырдуу касиети - терс каарманды жаратып жатканда да, анын адамдык жан дүйнөсүнүн жакшы жагын да жарата билчү. Анын Ата Журтуна болгон сый-урматы, сүйүүсү өзгөчө эле. Жерин, элин эч нерсеге теңечү эмес», - деп, жакындары айтышат. Анан да үй-бүлөгө камкор, күйүмдүү жолдош, мээримдүү ата болгон деп, Сабира апа өзү да эскерген. Муратбек Рыскулов адамдын талантын, эмгегин сыйлай, баалай билгендигин анын «Бечара Сакиш, мен деп жүрүп, менин көлөкөмдө калдың го…», - деп кейигенинен даана сезилгени азырга чейин эл арасында айтылып келет.

Өмүрлүк жолдошу Муратбек Рыскулов менен бирге алар кыздары Асылкүл жана Нуржамал, уулдары Искен жана Бактыбекти - төрт перзентти тарбиялашкан.

Сыйлыктары

Сабира апа эпизоддук ролдордун мыкты чебери болгондугун кесиптештери менен замандаштары кеп кылышат. Ал кичинекей эле эпизоддон чоң роль жаратып койчу экен. Муну айтылуу режиссер Болот Шамшиевдин «Ак кеме» тасмасындагы Керез аттуу кемпирдин ролун аткаруудагы чеберчилигинен улам билсек болот. Ал аталган тасмада тажаал, ачуусу чукул, чапчаң, өзүмчүл адамдын кулк-мүнөзүн, образын түзгөн. Бул тасма 1976-жылы тартылып, IX Бүткүл союздук кинофестивалдын баш байгесине ээ болгон.
1957-жылы театр искусство жаатында мыкты эмгек сиңиргендиги үчүн Сабира Күмүшалиева «СССРдин эмгек сиңирген артисти», андан кийин «Кыргыз ССРнин эл артисти» наамын алган.
Ал «Даңк» медалынын ээси, Муратбек Рыскулов атындагы эл аралык жана Казакстан Республикасынын «Алтын Көпүрө», Төлөгөн Айбергенов жана Ленин комсомолу  сыйлыктарынын лауреаты. Кыргыз Республикасынын Президентинин 2000-жылдын 6-ноябрынын Жарлыгына ылайык Сабира Күмүшалиевага   «Ак Шумкар» өзгөчө белгисин тапшыруу менен   «Кыргыз Республикасынын Баатыры» эң жогорку артыкчылык даражасы ыйгарылган.  наамынын ээси болгон. Ал зор таланты аркылуу алган ар бир сыйлыгына татыктуу эле.

Масалиев Абсамат Масалиевич

Абсамат Масалиевич Масалиев (10.04.1933 – 31.07.2004.)

Өмүр баяны

1933-жылдын 10-апрелинде ошол кездеги Ош облусунун (азыр Баткен областынын Кадамжай районунун) Алыш кыштагында туулган.

А. Масалиев 1949-жылы Үч-Коргон кыштагындагы 8 жылдык мектепти бүтүргөндөн кийин Кызыл-Кыядагы тоо-кен техникумун артыкчылык диплому менен аяктайт.

1953-1956–жылдары Москвадагы Сталин атындагы тоо-кен институнун атайын орто билимдүү адистерди тездетилген программа боюнча инженердик кесипке даярдоочу үч жылдык бөлүмүндө окуйт.

Институтту бүтүргөндөн кийинки алгачкы беш жылда «Кызыл-Кыя көмүр» башкармалыгынын «Комсомольская» кенинде участка начальнигинин жардамчысы - тоо мастери, участканын начальниги, «Комсомольская» кенинин орун басар башкы инженери, «Кыргызкөмүр» трестинин башкы инженеринин жардамчысы болуп эмгектенет.

1961-жылы Кыргызстан компартиясынын Ош областык комитетинин өнөр жай жана транспорт бөлүмүнүн инспектору кызматына которулат.

1962-1964-жылдары Алматыдагы Жогорку партиялык мектепте окуйт. Андан соң Кыргызстан Коммунисттик партиясынын Борбордук комитети менен Кыргыз ССР Министрлер советинин Партиялык-мамлекеттик көзөмөлдөө комитетинин өнөр жай, транспорт жана байланыш бөлүмүнүн инспектору, Ош облустук элдик көзөмөлдөө комитетинин төрага орун басары болуп иштейт.

1966-жылы партиянын Ош областтык комитетинин өнөр жай жана транспорт бөлүмүнүн башчысы, ал эми 1969-1971-жылдары партиянын Таш-Көмүр шааркомунун биринчи катчысы, андан соң эки жылга жакын Кыргызстан КП БКсынын Өнөр жай жана транспорт бөлүмү башчысынын орун басары болгон.

1972-1974-жылдары Фрунзе шаардык аткаруу комитетинин төрагасы.

1974-1979-жылдары - Кыргызстан КП БК катчысы.

1975-жылдын январь - 1985-жылдын июнь айларында партиянын Ысык-Көл областтык комитетинин биринчи катчысы.

1985-жылы КПСС БК инспектору. 1985-жылдын ноябрынан 1991-жылдын апрелине чейин Кыргызстан КП БК биринчи катчысы кызматын ээлеген.

1990-жылдын апрель-декабрь айларында Кыргыз ССРинин Жогорку Кеңешинин Төрагасы болгон.

1991-жылдын апрель-август айларында КПСС  БКнын идеологиялык бөлүмүнүн кеңешчиси.

1993-1996-жылдары Тоо-кен иштериндеги коопсуздукту техникалык көзөмөлдөө боюнча мамлекеттик агенттиктин жетекчиси.

А. Масалиев 1995-жылкы президенттик шайлоодо Аскар Акаевдин негизги атаандашы болгон.

КПСС БКнын мүчөсү (1986-1991), СССР Жогорку Советинин 10-11-чакырылышынан депутаты, СССРдин эл депутаты(1989-1991), СССР Жогорку Советинин мүчөсү, Кыргыз ССР Жогорку Кеңешинин беш чакырылышына депутат болуп шайланган. Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин 1-чакырылышынын депутаты. 2000-2004-жылдары – Кыргыз Республикасынын  Жогорку Кеңешинин Мыйзам чыгаруу жыйынынын депутаты.

Кыргызстан коммунисттер партиясынын Борбордук аткаруу комитетинин төрагасы, СКП-КПСС аткаруу комитети кеңешинин мүчөсү, СКП-КПСС кеңешинин төрага орун басары болгон.

2004-жылдын 31-июлунда жай саратаны башкача бир ысык эле. Балким, кылымдын эң эле аптаптуу күнү да болушу ыктымал.

Дал ошол күнү Абсамат Масалиевич жакшы туруп эле, бул дүйнөдө таза жашагандай эле, тиги дүйнөгө да тазалануу үчүн мончого кирип, анан жүрөгү кармап, кайтпас сапарга кете берген. 3-августта Абдылас Малдыбаев атындагы опера жана балет театрында мамлекет башчысы Аскар Акаевдин катышуусундагы коштошуу зыйнаты болуп өттү.

Соңку маек

Абсамат Масалиевден эң соңку ирет интервью алган маалымат булактарынын бири – «Азаттык» үналгысы болуп калды. 2004-жылдын 29-июлунда ал "Азаттыктын" кабарчысы Бекташ Шамшиев менен маек куруп, Кыргызстан өкмөтүнүн жарым жылдагы экономикалык өсүштөр жана ийгиликтер тууралуу маалыматын так эмес деп сынга алган:

- Көмүр өнөр жайын алсак, жылына 4 миллион тонна көмүр казып, биз Казакстан, Өзбекстан тарапка сатчубуз. Булардын баары токтоп турат, жылына 250-300 миң тонна гана көмүр казылып жатат. Ошондуктан азыр экономика катуу өсүп жатат деген (билдирүү) туура эмес.

Замандаштардын эскерүүсүндө

Замандаштары А. Масалиевди чынчыл, ак жүрөк зат, паракордук, жемкордук сыяктуу одоно көрүнүштөрдөн өзүн обочо алып жүргөн инсан катары да билишчү.

Абсамат Масалиев биринчи кезекте өзүнө, үй-бүлөсүнө, андан кийин башкаларга талапты катуу койчу. Ысык-Көл областын башкарып жүргөндө, анын жубайы Хайрыкан Козубаева турмуш-тиричилик комбинатында катардагы эле тигүүчү болуп, эл катары ишембиликтерде эртеден кечке иштегенин көлдүктөр азырга чейин айтып келишет.

Өзгөчө Масалиевдин областтын социалдык-экономикалык, маданий жана руханий өнүгүүсүнө кошкон салымы баа жеткис.
Жалпы эле областтын да, анын административдик борбору болгон Каракол шаарынын да жакшырып, жаңыланышында А. Масалиевдин үлкөн үлүшү бар экенин көлдүктөр бүгүн да сыймыктана айтып жүрүшөт.

Ошол жылдары бир мекеменин башчысы бир козунун этин, бир чанач кымызды алып, үйүнө келиптир. Абсамат Масалиевич ал чиновникти жакшы кабыл алат. Ал-жайды сурашкандан кийин: «Кош, кандай маселе менен келдиңиз?», - деп сурайт. «Аксакал, сизден тек гана кабар алганы келдим», - дейт мейман. Анда Абсамат Масалиевич: «Булар эмне?», - деп сурайт. «Козунун эти, таза кымыз», - дейт чиновник. «Ал-жай сурап келгениңизге чоң рахмат», - деп, алып келген кымыздан бир чыныга куюп, ооз тийип, андан соң келген кишиге кайрылып: «Мындай чыксаңыз, бала бакча бар, ошого түп-түз барасыз да, бала бакчанын башчысына козунун этин таразага тарттырып, накладной толтуруп, кымызды кошо өткөрүп бересиз», - деп, жылуу-жумшак балдар бакчасын көздөй узатып коюптур.

Деги эле, Абсамат аганын адамдарга болгон акыйкат мамилесин, адамгерчилигин, чынчылдыгын, боорукерлигин, мүрөктөй тазалыгын жана башка толгон-токой мыкты сапаттарын миңдеген адамдар эсинде сактап жүрөт.

«Эсимде, - деп эскерет тарыхчы жана журналист Тынчтыкбек Чоротегин, - 1995-жылы ал президенттикке талапкер катары чыккан чакта, аны менен «Азаттык» үчүн маек курдум. Маектен соң, 1990-жылдын октябрь айындагы окуяларга кайра кылчаюуга да мүмкүн болду. Мен ал кезде Жогорку Кеңештин төрагасы, Кыргызстан Коммунисттик партиясынын жетекчиси, консерватор саясатчы Абсамат Масалиевдин кызматтан кетишин талап кылган саясий өнөктүккө, саясий ачкачылыкка да катышкан элем. Алардын баарын Абсамат ага дурус билээр эле.

Ал мыйыгынан күлүп: «Эгерде мен ыйманды, чынчыл болуу керектигин ойлобосом, ошол октябрь күндөрү бир эле министрлик кызматты бир нече кишиге сунуш кылып, далай аткаминерди алдап бийлигимди сактап калмакмын. Андай иштерге мен эч качан барбас элем», деп айтканы эсимде», - дейт Т. Чоротегин.

Бир кезде бийликтеги Абсамат Масалиевге каршы чыгып, анын саясий оппоненти болгон «Эркиндик» партиясынын жетекчиси, Кыргызстан демократиялык кыймылынын негиздөөчүлөрүнүн бири Топчубек Тургуналиев маркум саясатчы жөнүндө 2004-жылы мындай деп эскерген: «Абсамат аке жөнүндө эң оболу менин айтаарым – бул киши эски заманда дагы, жаңы заманда дагы элдин кызыкчылыгы үчүн жан дилин берип, күйүп-бышкан адам эле. Бул киши эл үчүн деп жанын сабап жүрүп, өтүп кетти».

Молдобасанов Калый

Калый Молдобасанов – СССРдин эл артисти, СССР Мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты, Токтогул атындагы Кыргызстан мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты, Социалисттик эмгектин баатыры – Кыргызстандын музыка искусствосунун эң таасын өкүлдөрүнүн бири. Эң көрүнүктүү композитордун жана дирижёрдун өмүрү жана чыгармачылыгы фольклордук үлгүлөрдөн тартып, эң татаал профессионалдык жанрларга чейинки комуз менен кыяктан тартып, симфониялык оркестр менен опера-балет театрына чейинки кыргыз музыкалык искусствосунун басып өткөн жолун чагылдырат.

Балеттер жана симфониялык чыгармалар ораториялар, кантаталар жана камералык-аспаптык чыгармалар, романстар жана ырлар, урма аспаптар үчүн жана эл аспаптар оркестри үчүн чыгармалар, драмалык спектаклдерге жана кинофильмдерге музыкалар улуу композитордун калемине таандык.

Калый Молдобасанов Нарын областынын Ак-Талаа районундагы Терек айылында белгилүү манасчы, акын жана комузчу, Кыргыз ССРинин Эл артисти Модобасан Мусулманкуловдун үй-бүлөсүндө төрөлгөн. 1936-жылы Молдобасановдордун үй-бүлөсү Фрунзеге көчүп келген. Келечектеги композитор 12 жашынан баштап Кыргызстандын аспаптык аткаруучуларынын негизин салган П.В.Шубиндин жетекчилиги астында Кыргыз эл аспаптар оркестринин музыкалык-артисттик ишине катыша баштайт. 1945-жылдан тартып оркестрде иштөөсүн улантуу менен  Калый Молдобасанов скрипка жана дирижерлук классы боюнча мамлекеттик музыкалык-хореографиялык окуу жайга тапшырат. П.Чайковский атындагы Москва мамлекеттик улуттук консерваториясында 2-курсун  профессор Л.М.Гинзбургдун дирижерлук классы боюнча окуйт. 1954-жылы консерваторияны бүтүргөндөн кийин Фрунзеге кайтып келип, Кыргыз мамлекеттик академиялык опера жана балет театрында өзүнүн дирижерлук ишин баштайт. Европа, Орус жана улуттук репертуардагы классикалык спектаклдерди коет. Алардын арасында: Б.Сметандын “Сатылган колукту”, А.Малдыбаев, В.Власов, В.Ференин “Айчүрөгү”, Дж.Вердинин “Отеллосу” М.Мусоргскийдн “Борис Годунову”, К.Молдобасанов менен К.Окуневдин “Куйручугу”, В.Власовдун “Асели”, К.Молдобасановдун “Саманчынын жолу” балет-ораториясы бар. Соңку чыгарма Кыргызстандын маданий турмушундагы эң маанилүү учур болуп калган.

1955-жылдан тартып композитордун педагогикалык иши башталган. Ал М.Күрөнкеев атындагы Кыргыз мамлекеттик музыкалык-хореографиялык окуу жайында, 1975-жылдан тартып Б.Бейшеналиева атындагы Кыргыз мамлекеттик искусство институтунда сабак берген. Бул жылдары К.Молдобасанов  суктанарлык педагогикалык жөндөмүн көрсөтөт. Опералык спектаклдер коюлуп жатканда өзүн таланттуу дирижер катарында гана көрсөтпөстөн, ошондой эле ырчы кадрлардын тарбиячысы катары да көрсөтө алды. 1983-1986-жылдарда Кыргыз мамлекеттик искусство институтуна ректорлук кылды. 1979-жылдан тартып  республикалык Композиторлор союзунун башкармасынын төрагасы катары коомдук ишин улантты.

1974-жылы Фрунзеде Ч.Айтматовдун “Саманчынын жолу” повести боюнча балет-ораториянын премьерасы чоң ийгилик менен өтүп, кыргыз балет театрындагы көркөм ачылыш болуп калган. Адамдын эрдиги темасы эң чоң көркөмдүктө иштелип чыгып, Улуу Ата Мекендик согушта Совет элинин жеңишинин 30 жылдык майрамында Чоң театрдын сахнасында  Москвада көрсөтүлгөн. Бул чыгарма СССР Мамлекеттик сыйлыгына татыктуу болгон.

Калый Молдобасановдун “Саманчынын жолу” балет-ораториясы заманбап музыкалык искусствонун эң жогорку талаптарына жооп берет деп бааланды. 

Садырбаев Дооронбек

Дооронбек Садырбаевич Садырбаев (13.02.1939 – 28.05. 2008) - белгилүү кинорежиссер, сценарист, жазуучу, публицист жана коомдук ишмер. Кыргыз Республикасынын Баатыры, Кыргызстандын эл артисти

Баатырдын өмүр баяны жана чыгармачыл жолу

Дооронбек Садырбаев Кыргыз ССРинин Жалал-Абад округунун Ленин районундагы Апыртан айылында (ошол кезде "Бирлик" колхозунун аймагы) 1939-жылдын 13-февралында туулган.

Ал учурда атасы Садырбай "Бирлик" колхозунун башкармасы болуп иштеген. Дооронбек 14 жашка чыкканда, атасы 45 жашында оорудан каза болгон. Дооронбек туулуп өскөн айылында 7-классты бүтүргөн да, андан соң окуусун райондун борборундагы №1-орто мектебинде уланткан. 1957-жылы мектепти аяктаган.

Ошол эле жылы Кыргыз мамлекеттик медицина институтуна (КММИ) окууга кирген.

Кийинчерек  өзү эскерип жүргөндөй, мединститутта окуу көп жагынан аргасыз кадам болгон экен. Анткени өспүрүм кезинен эле Дооронбек көркөм өнөр чөйрөсүнө жакын болуп, анда эмгектенүүнү эңсеген, бирок ошол мезгилде Кыргызстанда тийиштүү жогорку окуу жайы жок эле. Ал студент кезинен эле режиссердук жана кино өнөрү менен "ооруп" калган.

Ошондуктан 1961-жылы төртүнчү курста окуган КММИ студенти Дооронбек Садырбаев өз ыктыяры боюнча окуудан чыгып кеткен. Ал көңүлдөгүдөй кесипке ээ болуу үчүн мединститутту таштаган да, Кыргыз ССРинин Мамлекеттик телекөрсөтүү жана радиоберүү комитетине ишке кирген.

Ал Муратбек Рыскулов, Жамал Сейдакматова, Бакен Кыдыкеева сыяктуу устаттар менен бирге орус тилиндеги көптөгөн советтик көркөм тасмаларды кыргызчага которууга катышып, диктор катары тексттерди окуган.

Дубляжда (тасмаларды которууда) Вячеслав Тихонов, Кирилл Лавров сыяктуу орус "лөктөрдүн" үнүнүн котормосун Доке окуп жүрчү экен. Анын өзү кийинчерек эскерип жүргөндөй,  бул иш ага дурус маяна табууга мүмкүндүк берип, чыгармачыл эркиндик алууга өбөлгө түзгөн.

1969-жылы Ленинграддагы Театр, музыка жана кинематография мамлекеттик институтун бүтүргөн. Бул жогорку окуу жайын бүтүрүп, Д.Садырбаев Кыргыз ССРинин Мамтелерадиосунда адегенде диктор, андан соң редактор жана режиссёр, андан кийин «Кыргызтелефильм» студиясында режиссёр болуп эмгектен

1983-жылы ал режиссердук кылган даңазалуу "Махабат дастаны" тасмасы тартылган жана Кыргызстан көрүүчүлөрү тарабынан жылуу кабыл алынган.

Бул тасма атактуу жазуучу Чыңгыз Айтматовдун "Кылым карытар бир күн" романындагы бир окуяга негизделип тартылган.

Д. Садырбаевдин кээ бир чыгармалары кеңири эл аралык атак-даңкка ээ болгон. Анын «Сатин көйнөк» аттуу шакабалуу аңгемеси (орусчасы «Ситцевый бумеранг» деп аталган) отуздан ашуун тилдерге которулган, ал эми кыргыз акыны Алыкул Осмонов  жөнүндөгү кинороманы Москвада орус тилинде чыккан.

Режиссёр эл ичинде «Үркүн» деп аталып калган 1916-жылкы кыргын-геноцид жана 1990-жылкы Оштогу улуттар аралык кагылышуу тууралуу эскерүүлөр камтылган даректүү тасманы тарткан (орусча аталышы - «Песня памяти»).

Дооронбек Садырбаев 70тен ашуун даректүү тасмалардын, “Арман”, “Махабат дастаны”, “Акбаранын көз жашы” өңдүү 16 көркөм тасманын автору. Анын сегиз көркөм жыйнагы жана 700дөн ашык публицистикалык макалалары жарык көргөн.

Ал өз замандаштары Төлөмүш Океев жана Болот Шамшиевдин кыргыз кино өнөрүндөгү улуу көчүн андан ары уланткандардын бири болду.

Пост-советтик учурдагы ишмердиги

1992-1993-жылдары Дооронбек Садырбаев Чеченстанда, Грузияда жана Иракта болгон. Ошол республикалардын жетекчилери Жохар Дудаев жана Звиад Гамсахурдия  менен маек куруп, кийинчерээк алардын саясий бейнесин чагылдырган макалаларын кыргыз тилинде жарыялаган.

Түркияда дагы "Ихлас фильм продакшн" кино студиясында иштеп, жаштарга кино өнөрү боюнча сабак берген.

Кийинчерек эл-жерине кайтып келип, 1994-жылдан 1995-жылга караган кышта оппозициячыл саясатчы катары шайлоого катышып, жеңишке жетишкен.

Депутаттык ишмердиги. Өмүрүнүн аягы

Дооронбек Садырбаев 1995-жылдан тартып көзү өткөнчө (1995-2008) Кыргыз Республикасынын  Жогорку Кеңешинин үч чакырылышынын депутаты болгон. Ал парламенттин өзгөчө жигердүү мүчөсү эле, калыс сөзү, оппозициячыл маанайы менен айырмаланган.

2000-жылдардын башында Кыргызстанда бир катар оппозициячыл нааразылык жыйындарын уюштурууга жандуу катышкан.

2004-жылы ноябрда “Ата Журт” деген оппозициялык кыймыл түзгөн (аны уюштургандардын бири - өткөөл мезгилдеги президент Роза Отунбаева болгон). Кыргызстан конституциялык кеңешмесине мүчөлүк кылган.

II-класстагы мамлекеттик кеңешчи.

Президент Аскар Акаевди төңкөргөн 2005-жылкы 24-марттагы элдик ыңкылапты колдогон.

2008-жылдын январында өлкөнүн жыйырмага жакын оппозициячыл партиялары жана уюмдарынын өкүлдөрү катышкан «Революциялык комитет» аттуу бейформал түзүмдүн мүчөсү болгон. Бул саясий бирикменин максаттарынын бири – Кыргызстан Президенти Курманбек Бакиевди бийликтен кетирүү эле.

Дооронбек Садырбаев 2008-жылдын 28-майында алтымыш тогуз жашында оорунун айынан Бишкек шаарында каза болгон. Сөөгү Бишкектеги "Ала-Арча" көрүстөнүнө коюлган.

Сыйлыктары, ардактуу наамдары жана атын түбөлүккө калтыруу

Дооронбек Садырбаевге өз кезинде «Кыргыз ССРинин маданиятына эмгеги сиңирген ишмер», «Кыргызстандын эл артисти» ардактуу наамдары берилип, ал III даражадагы «Манас» ордени менен сыйланган.

Өлгөнүнөн кийин, 2010-жылдын 27-октябрында «Ак-Шумкар» өзгөчө белгисин ыйгаруу менен «Кыргыз Республикасынын Баатыры» деген жогорку наамга татыктуу болгон.  

Баатырдын жесири Сонунбүбү Көлбаеванын өз колуна даражалуу сыйлыкты тапшырып жатып, өткөөл мезгилдеги Президент Роза Отунбаева мындай деген:

- Дооронбек Садырбаев Кыргызстаныбыздын өнүгүшүнө зор салым кошкон, өлкөбүздүн коомдук жана саясий ишмери болгон. Ал Мекенибиздин чыныгы атуулу, абдан сейрек учурай турган инсандардан эле. Анын өмүрү – өз элине, туулуп-өскөн жерине жан-дили менен берилип кызмат кылган инсандын өрнөгү. Ал ак дилдүү, принципиалдуу, чоң кызмат ээлеринен тайманбастан, чындыкты дайыма бетке айткан киши болчу. Анын ой-пикирине калайык-калктын баары кулак салган абдан абройлуу киши эле. Ал биздин соңку жаңы тарыхыбызда мамлекеттик жана коомдук ишмер гана эмес, таланттуу актёр, режиссёр, жазуучу, акын жана публицист катары көөнөргүс из калтырган. Анын жаркын элеси жүрөгүбүздө түбөлүк кала берет, - деп, баса белгилеген мамлекет башчысы.

Бишкек шаардык Кеңешинин чечими менен борбор шаардын мурдагы Бах көчөсүнө Дооронбек Садырбаевдин аты коюлган.

Садыков Тургунбай Садыкович

Тургунбай Садыкович Садыков – көрүнүктүү советтик жана кыргыз көркөм өнөрүнүн ишмери, бедизчи, сүрөтчү. СССР эл сүрөтчүсү, Социалисттик Эмгектин Баатыры, Кыргыз Республикасынын Баатыры

Өмүр баяны

Тургунбай Садыков 1935-жылдын 4-ноябрында Кыргыз АССРнин Ош дубанындагы Баткен районунун Говсувар айылында дыйкан үй-бүлөдө туулган. Көп жылдар өткөн соң, сурөткер өзү айтып бергендей, ата-энеси да өнөрпоз адамдар болгон экен. Атасы Садык жыгач уста, апасы Ырыс уз саймачы, бычмачы болгондуктан, анын колунан чыккан чапандарын бүт айыл кийчү. Атактуу скульптор азыр да эстелик кылып, апасынан калган кайчысын, тиккен чапандарын да катып жүрөт. Ал эми атасы жыгачтан чокойлорго калып жасап, ага териден ултарып, чокой тикчү экен. Бирок Т. Садыков өкүнгөнү, атасынын эмгектеринен бири да сакталбаптыр, анткени ошол бүт кийим калыптары согуш жылдары үй жылытуу үчүн отко жагылып кеткен. Согушка атасы менен Турдубай аттуу агасы аттанышып, атасы кайтпай калат. Агасы согуштан кайтып келип, мурда атасынын мойнундагы бүт жүктү өзү көтөрүүгө аргасыз болуптур. Ошентсе да, турмуштун оордугуна карабай, болочок айкелчи бала чагынан эле дубал же дарактар болобу, үстүнө  сүрөт тартып жүрө берген экен.
Атактуу сүрөткер өзү ошол кездеги турмушун мындай баяндап берет:

- Кийин мектепте окуп калдым. Анда Ачыл аттуу менин биринчи мугалимим сүрөт тартууга калем-кагаз берип, көп жардам кылды. Кайсы гана сабак болбосун, сүрөт эле тарта берчүмүн. 1947-жылы өпкөсүнө катуу суук тийип, апам оорудан көз жумду. Карындашым Айнагүл агамдын колунда калып, мени Оштогу жатак-мектепке тапшырышты. Согуштан кийинки жылдары биз көрбөгөн кордук калган жок. Кийинчерээк агамдын Жапалактагы Тай Хасанов аттуу досунун үйүндө жүрдүм. Сүрөт тартууга кагаз жок болгондуктан, анын үйүнүн дубалдарына тартып, бак-дарактарына чейин сүрөткө жыш толтуруп койгон элем…
Ошондой оор шартта улан жашындагы Тургунбай Жапалак кыштагындагы орто мектепте окуган да, аны 1954-жылы бүтүргөн.

Эми өмүр баянындагы ушул барактарын айтып бериш үчүн кайрадан устаттын өзүнө сөз берсек:

– 1954-жылы мектепти бүтүп, “Мен окушум керек” деп, бир баштык кийимимди чогултуп алып, Фрунзени көздөй бет алдым. Тилекке каршы, бизде айкелчилик багытта билим алуу мүмкүн эмес болгондуктан, Медициналык институттун дарылоо факультетине тапшырып, өтүп кеттим. Окуп жүргөн күндөрдүн биринде кокусунан Ольга Мануйлованын көргөзмөсүнө кирип калдым. Ошол күндөн тартып жан дүйнөм өз кыялдарына жол тапкандай күн сайын сабактан кийин көргөзмөгө барчу болдум. Эмне жеп, кантип курсак тойгузганым эсимде жок, бирок түнкүсүн автобекетте түнөчүмүн. Акыры ошол кездин атактуу скульптору В. Пузыревскийдин өзү менен да таанышып, жарым жылдан кийин окуум да калды. Баш-отум менен бул жаатка оодум. Анын жардамчысы катары алгач ылай жасап, полун жууп, акырындык менен ишке аралаша баштадым...
Анын алгачкы эмгеги, «Баланын башы» айкели 1957-жылы Республикалык көргөзмөдө скульпторлор арасында баш байгеге татыктуу болгон.

Албетте, мындай баштапкы эле ийгилик, талыкпас чымырканган эмгектен тышкары, атактуу айкелчи айткандай, кээде өз ден соолугун да тобокелге салууну талап кылган:

– Жер төлөдө жайгашкан ишканада жалаң суу менен нымдалган ылайда иштеп жатып, 1957-жылы полиартрит оорусуна кабылып, манжаларым таптакыр иштебей калды. Врачтардын “бул ишиңди ташташың керек” дегенине карабастан, айкелдердин үстүндө иштөөмдү уланттым. Ошол эле жылы биринчи жолу өз колумдан чыккан алгачкы чыгармам менен Кыргызстандагы Жаштар фестивалында айкелчилик боюнча лауреат болдум. Ал эми 1961-жылы чыгармаларым Бүткүл союздук көркөм сүрөт көргөзмөсүнө коюлуп, андан легендарлуу скульптор Сергей Конёнковдун көзүнө илинип, ошондон баштап итим чөп жей баштаган. Анын жардамы менен Москвадагы Жогорку көркөм-өнөр окуу жайынын скульптура факультетин бүтүрдүм. Бул тууралуу айта берсе, сөз узун. Жыйынтыгында минтип Социалисттик Эмгектин Баатыры, СССРдин эл сүрөтчүсү, Кыргыз Республикасынын Баатыры сыяктуу бир нече наамдардын ээси болуп отурам.

1961-жылы жогоруда айтылган - «Койчу» жана «Телегей Сагынбаева» аттуу - эки эмгеги Москвада Бүткүл союздук көргөзмөдө ачылып, бедизчинин көп улуттуу улуу өлкөдө кеңири таанылышына жол салат.

Тургунбай Садыков 1962-1964 жылдары Москванын Жогорку көркөм өнөрчүлүк окуу жайынын алдындагы эки жылдык жогорку курста окуйт. Бул жылдары СССРдин эл сүрөтчүсү, Лениндик сыйлыктын лауреаты Сергей Конёнков менен тыгыз байланышта болуп, анын чыгармачыл таалим-тарбиясын алат.

Бедизчинин «Жылкычы» деген эмгеги 1967-жылы Кыргызстан Ленин комсомолу атындагы республикалык сыйлыкка татыктуу болот.

Тургунбай Садыков Бишкектеги Улуттук филармониянын алдындагы манасчылардын айкелинин, «Ала-Тоо» кинотеатрынын каптал жагындагы «Революциянын каармандарына» жана Жеңиш аянтындагы 1941-1945-жылдардагы Улуу Ата Мекендик согушта курман болгондорго жана ардагерлерине арналып тургузулган комплекстин, ошондой эле «Ала-Тоо» аянтындагы Эркиндик айкелинин автору.

Ал Бишкектеги Көркөм өнөр академиясынын жана анын алдындагы таланттуу балдардын жатак мектебинин негиздөөчүсү.

Кесиптик жана коомдук ишмердиги

Ушул учурга чейин атактуу сүрөткер айкел жаратуу өнөрүнүн ар кандай түрлөрү жана жанрларында жемиштүү эмгектенип келет. Ал өлкөнүн байыркы жана соңку тарыхын, «Манас», «Жеңиш багы», «Эл куту» архитектуралык ансамблдери, «Эркиндик» монументи, «Революция каармандарына», СССР эл артисткасы Бүбүсара Бейшеналиева, советтик коомдук ишмер жана эр жүрөк аял Уркуя Салиева сыяктуу көрүнүктүү инсандардын образдарын чагылдырган чыгармаларды жараткан. Т. Садыковдун монументалдык чыгармалары жер жүзүнүн ар кайсы булуң-бурчтарында, айрыкча АКШнын Чикаго шаарында (АКШ) «Манасчы» аттуу айкели, Нью-Йоркто жайгашкан Бириккен Улуттар Уюмунун имаратында «Манас», ал эми Кыргызстандын Лүксембург Улуу Герцогствосундагы элчилигинин жанында «Жылкычы» аттуу коло айкели орнотулган.

Бирок ошол эле учурда ар бир сүрөтчү өз перзентиндей жаралган чыгармасынын аласалдырылышын башынан кечирбейт. Дал ушундай трагедияга сүрөткердин “Эркиндик” деп аталган айкел композициясы туш келген. Бул кейиштүү окуя жөнүндө жалпыга маалымдоо каражаттардын бири менен маектешкен Т. Садыков өзү мындай деген: «Эстелик (2011-ж.) 31-августта, эркиндиктин 20 жылдыгында аянтта турушу керек болчу. Алып ташташкандарын туура эмес эле көрдүм, ичимден капа да болдум. Ошентип чечишкен экен, эмне дейбиз, чакырып айтышканда макулдугумду бергем. Бирок шаардын башка жерине алып барып коюшмак. Кызыгы, эстеликти жасап баштаардын алдында канча адамдын алдынан өтүп, текшерилип, акырында бекитилген вариант менен жасалган. Ошол кезде бир да адам “туура эмес болуп калат” деген эмес эле. Ал эстелик – жалпы кыргыз кыз­дарынын жүзү. Анда он беш чакты кыр­гыз аялзатын чагылдырган элем».

Чыгаан устат түздөн-түз өз чыгармачылыгы гана эмес, ондогон жылдар бою коомдук, уюштуруу иштери менен да алектенип келет. 1968-1987-жылдары эле Кыргыз ССР сүрөтчүлөрү кошунун жетектеп, кесиптештеринин көптөгөн көйгөй-түйшүктөрүн чечүүгө зор салымын кошкон. Т. Садыковдун ошол кездеги көп кырдуу ишмердигинин натыйжасында Кыргызстан борборунда Ачык асман астындагы музейдин жана анын бардык областтары менен райондорунда бөлүмдөрүнүн ачылышы болгон.

Мындан тышкары, 1991-жылы Т. Садыков Фрунзедеги жогорку сүрөт колледжин түптөп, анын ректору, ал эми 1995-жылы Кыргыз Республикасынын сүрөт улуттук академиясын негиздеп, анын президенти болуп келет. Устаттын өз атындагы бул чыгармачыл жогорку окуу жайында сүрөтчүлүк билим берүүнүн көп тепкичтуу системасы жүзөгө ашырылып, ушул жаатта жаш адистерди даярдоо көйгөйүн өлкөнүн кызыкчылыгы үчүн ийгиликтүү чечип келет.

Тургунбай Садыков советтик доордо жараткан эмгектердин көпчүлүгү Гапар Айтиев атындагы Кыргыз улуттук көркөм сүрөт музейинде сакталууда жана өлкөнүн чыныгы улуттук маданий кенчинин ажырагыс бир бөлүгү болуп саналат. Музейдин корунда устат ар кайсы жанрларда жана техникада жасаган - композициялык жана декоративдик айкелдер, чакан пластика - эмгектери да сакталып келет.

Өзүнүн чыгармачыл ишмердигинин башталышында эле чыгаан бедизчи портрет жанрына өзгөчө көңүл буруп келет, ошондуктан дал ушул жааттагы эмгектери КУКСМ негизги коллекциясы менен бирге мааракелерине арналган көргөзмөлөрдө көрүүчүлөргө тартууланат. Пластикалык түрдө ишке ашырылган илим, маданият чөйрөлөрүндөгү залкар ишмерлердин, түрдүү кесип ээлеринин кайнап жаткан күнүмкү турмуштун так агымынын өзүнөн алынган образдары өзгөчө маани-маңызга ээ жана көп кырдуу, алар өтө таасирдүү жана ишенимдүү болгондуктан, устаттын кайталангыс чыгармачыл өзгөчөлүгүн чагылдырат.

 Тургунбай Садыков — ири коомдук ишмер. Ал Кыргыз ССРнин VIII-XII-чакырылыштагы Жогорку Советинин депутаты, андан соң Кыргыз ССРнин Жогорку Советинин Президиумунун председатели болуп шайланган (1985-1990). Эл аралык көргөзмөлөр комитеттеринин Бүткүл союздук эксперттик коллегиясына катышкан, СССР Лениндик жана Мамлекеттик сыйлыктар боюнча мамлекеттик комитетинин, ошондой эле “Декоративное искусство”, “Юный художник”, “Наше наследие” журналдарынын жана СССРдин көптөгөн башка борбордук басма сөз басылмаларынын редакциялык коллегияларынын мүчөсү болгон.

Үй-бүлөсү

Жубайы Бермет кесиби боюнча курулуш инженери. Бир жылча сүйлөшүп жүрүп, анан өзү 24 жашында экөө баш кошкон экен. Улан деген уулу бар. Атасынын жолун жолдоп, Москвадагы Суриков атындагы Көркөм сүрөт академиялык институтун бүтүргөн. Ал да айкелчи, профессор, үй-бүлөлүү, 3 баланын атасы. Т. Садыков өзү айткандай, жашоодо чоң өксүгү бар: кызы Чынара 25 жашында оорудан улам дүйнөдөн кайткан...

Ардактуу наамдары жана сыйлыктары

 Атактуу сүрөткер Кыргызстандын жана чет өлкөлөрдүн көп сандаган сыйлыктары менен ардактуу наамдарына ээ болгон. Тургунбай Садыков – Кыргыз ССРнин эл сүрөтчүсү, СССР эл сүрөтчүсү (1986), СССР сүрөт академиясынын академиги (1988), Россиянын сүрөт академиясынын мүчө-корреспонденти, Кыргыз Республикасынын Илимдер улуттук академиясынын анык мүчөсү; Лениндик сыйлыктын (1980), Илим жана техника жаатындагы, Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыктардын, Кыргызстан Ленинчил коммунисттик жаштар союзунун сыйлыгынын, “Түрк дүйнөсүнө кызмат кылуу” (Түркия) жана “Руханият” эл аралык сыйлыктардын ээси.

Тургунбай Садыков – Социалисттик Эмгектин Баатыры (1991-жылдын 28-ноябры), Кыргыз Республикасынын Баатыры (1997-жылдын 4-февралы). Ага Ленин ордени (1991-жылдын 28-ноябры), “Знак Почета” (“Ардак Белгиси”, СССР) ордени ыйгарылган, Казакстан Республикасынын “Парасат” ордени, КР Ардак грамотасы, СССР сүрөт академиясынын алтын медалдары, Греков атындагы алтын медал, СССРдин Эл чарбачылыгынын ийгиликтеринин бүткүл союздук көргөзмөсүнүн Алтын жана Күмүш медалдары менен сыйланган.

Т. Садыков Борбор Азия чөлкөмүндө, Кыргызстанда, ошондой эле эл аралык деңгээлде өткөрүлгөн жана жеке көргөзмөлөрдүн көп жолку катышуучусу. Анын чыгармалары Москва, Санкт-Петербург (Россия) шаарларынын борбордук музейлеринин жана дүйнөнүн башка мамлекеттериндеги көркөм сүрөт ышкыбоздордун жеке коллекцияларында сакталып келүүдө.

Сарбагышев Уран

Уран Сарбагышевдин артисттик жолу Кыргыз опера жана балет театрынын сахнасында 1955-жылы башталган. Жаш бийчи, Ленинград хореографиялык окуу жайынын бүтүрүүчүсү, П. Чайковскийдин “Ак куу көлү” балетинен па-де-труа татаал классикалык партиясын ийгиликтүү аткарган. Муну менен Сарыбагышевдин кыргыз кесипкөй хореографиясындагы чоң чыгармачыл жолу башталган.
Уран үчүн искусствого жол аны бала кезинен курчаган жагдай менен алдын ала аныкталып калган. Ал Фрунзеде артисттердин үй-бүлөөсүндө төрөлгөн. Анын атасы  Отунчу Сарбагышев актер, режиссёр жана драматург, ал эми энеси – Кенже таланттуу актриса – Кыргыз кесипкөй театрынын биринчи түзүүчүлөрүнүн катарында болгон. Уран бала кезинен театрды таанып, көп спектаклдерге катышкан. Театр республикага гастролдогон учурда малчылардын, чабандардын арасында болуп, өзүнүн тоолу өлкөсүн жана адамдарын ошончолук сүйүп калган.
Уран Сарбагышев 1944-1946-жылдарда театрдын алдындагы хореографиялык студияда окуган, кийин Ленинград хореографиялык окуу жайына окууга кеткен кыргыз балдарынын арасында болгон. Нева боюндагы шаардагы окуу жылдары Уран үчүн эң бир көркөм балет искусствосуна тартылуунун бактылуу мезгили болгон. Мектеп ага хореографиялык жетик билим берген. С.М. Киров атындагы даңазалуу опера жана балет театры (Мариин театры), анын өз алдынчалуу спектаклдери, таланттуу артисттердин устаттыгы анын көркөм көз карашын, балет искусствосуна эстетикалык көз караштарын калыптандырган. Сарбагышев Ленинградка, хореографиялык окуу жайга, анын педагогдоруна өмүр бою ыраазы болгон. “Биздин балет Европа балетинин, Ленинград классикалык мектебинин эң жакшы салттарында тарбияланган, - дейт Сарбагышев.
Уран “Ала-Тоо жазы” балетинде аткарган биринчи чоң ролу артисттин репертуарында калган эмес. Ал  репертуарындагы  “Ак куу көлү”, “Уйкудагы сулуу”, “Жизель”, ”Корсар” балеттериндеги классикалык ролдордо алда канча чоң ийгиликке жетишкен. Сарбагышев улуттук театрдын көптөгөн артисттери – А. Хандранова, Р. Чокоева, С. Жокобаева, О. Ширай,  Ч. Жаманова, Г. Мелентева, С. Молдобасанова, А. Баетова, А. Кониболоцкая менен бийлеген.
Жаш бийчи ал кезде белгилүү болуп калган балерина Бүбүсара Бейшеналиева менен жолугушуусунан эң бир сонун артисттик дуэт жаралган. Бул дуэт аткаруунун техникалык кынтыксыздыгы менен гана эмес, ошондой эле, артисттердин ички ыргагынын айкалышуусу, бирдей темппи жана ыргагы, темпераменттердин окшоштугу, “ музыканын өзүн” бийлөө жөндөмү, татаал, көркөм-чыгармачыл милдеттерди чече билүүнүн ынанымдуулугу экөөнүн бийин көркүнө чыгарып турган. Бул жагдай Бейшеналиева менен Сарбагышевди көп жылдар бою пикирлеш өнөктөрдүн абалына койгон.
Уран Сабагышев дээрлик кырк жыл бою кыргыз балетин башкарды, улуттук жана бүткүл союздук сахнада бекем орногон спектакльдердин автору болду. Сарбагышевдин спектакельдеринде улуттук, өз алдынчалдык интернационалдык мотивдер менен, өз мезгилинин коомдук концепциялары менен ажырагыз  байланышта болду. Көрүүчүлөрдү хореографтын эмгегинде дайыма интернационалдык пафос, коомдук жаңырык, бийик гуманизм өзүнө тартып турган.
Сарбагышевдин спектакльдеринде бийдин таланттуу устаттары өсүп чыккан, улуттук театрдын балеттик труппасы өзүнүн аткаруу стилине ээ болуп, угуучулар менен көрүүчүлөрдү боордош республикалардын композиторлорунун музыкалык – хореографиялык байлыгы менен тааныштырган.
Сарбагышев Б. Бейшеналиева атындагы Кыргыз Мамлекеттик Искуство Институтунда жана ССРдин Эл артисти Ч. Базарбаев атындагы Бишкек Мамлекеттик хореографиялык окуу жайында активдүү педагогикалык иштерди жүргүзүп келди.
Кыргыз ССР инин эл артисти, СССР Мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты, профессор Сарбагышев Уран Отунчиевич 3-даражадагы Манас ордени, даңк медалы менен сыйланган.
 

Сартбаева Кайыргүл Сартбаевна

Кыргыз операсынын көрүнүктүү ырчысы, СССРдин Эл артисткасы, профессор, Кайыргүл Сартбаева өз чыгармачылык өмүрүндө эбегейсиз көп иш жасоого үлгүргөн. Эң мыкты вокалдык даярдыкты Москва консерваториясында жана Чоң театрда алган. Ондогон опералык партияларды ырдап, дүйнөнүн көп өлкөлөрүнүн сахналарында жана концерт залдарында өнөрүн тартуулап, шакирттерин – таланттуу вокалисттерди даярдаган.

Кайыргүл Сартбаева Чүй суусунун боюндагы Кара-Булак деген чакан кыштакта жарык дүйнөгө келген. Анын ата-энеси карапайым дыйкандар болгон.  Кайыргүлдүн атасы өзү да ырдап, искусство адамдарын терең баалай турган. Республиканын филармониясынан айылга артисттер келип калганда аларды дайыма өзүнүн жупуну, бирок меймандос үйүнө чакыра турган. Алардын арасында Кыргызстанга кеңири белгилүү болгон жана сүймөнчүктүү адамдар – Абдылас Малдыбаев, Саякбай Каралаев, Ысмайыл Борончиев боло турган. Сый көргөндөн кийин концерт башталып – бул Кайыргүл үчүн майрамга айланар эле. Кийинки күнү коңшу-колоңдор жыйналып келип, атасы Кайыргүлдү элге ырдата турган. Анын мындай балалыгы көпкө созулбады – согуш башталып, тез эле энеси кайтыш болду. Кайыргүл айылдык мектептин 6- классын аяктагандан кийин атасы да дүйнөдөн өтүп кетип, жакын туугандары аны жатак мектепке беришти. Интернатта (Фрунзеде жайгашкан) таланттуу кыз өздүк көркөм чыгармачылыктын жигердүү катышуучусу болуп чыга келди. Ал элдик ырларды аткарып, хор номерлеринен Кайыргүлгө адатта биринчи ырчынын ролу тапшырыла турган. Аны 1954-жылы республиканын борборунда өткөн ыр майрамында бардыгы таанып калды. Майрам шаардын “Спартак” стадионунда өтүп, ага миңдеген көрүүчү катыщкан. Кайыргүлдүн үнү адистердин көңүлүн бурган. Ырдагандан кийин аны ардактуу меймандардын трибунасына чакырышкан. Бул жерде маданият министри А.Казакбаев, композитор жана  ырчы А.Малдыбаев, жаш хормейстер С.Юсупов таанып калган. Алар Кайыргүлдү куттукташып, анын келечегине кызыгышкан. Ал болсо: ырды сүйөөрүн, бирок биолог болгусу келгенин жашырчу эмес. Ошентип, стадиондогу жолугушуу Кайыргүлдүн планын түп-тамырынан бери өзгөрттү. Министрдин сунушу боюнча анын үнүн музыкалык окуу жайдын адистери угуп көрүп, сенден чоң ырчы чыгат дешти. Москвага баргың келеби? – деп сурашты. Кайыргүл макул болуп, борборубузга окууга кетти.

Консерваториядагы окуу жылдарын Сартабаева эң жаркын жана кубанычтуу учур катары дайыма эскерет. Анткени өлкөбүздүн даңазалуу окуу жайындагы алган билими, лекциялар жана сабак берген педагогдор, Москванын театрларындагы спектаклдер, белгилүү ырчылар менен музыканттардын концерттерине катышуу эч убакта эсинен кетпейт. Чоң театрдын, консерваториянын концерттик залынын Кайыргүл үчүн унутулгус учурлары көп болгон. Бул жерден ал эң көрүнүктүү вокалчылар – И.Архипованын, Г.Вишневскийдин, Н.Дорлиактын, Б.Гмырдын, П.Лисициандын үнүн уккан. П.И.Чайковский атындагы Биринчи эл аралык конкурстун катышуучуларынын жана өзгөчө москвалык музыка ышкыбоздору кумир туткан жаш америкалык пианист Ванн Клиберндин номерлери эстен кеткис таасир калтырган.

 Өз мекенине келгенден кийин ал элге тез эле таанылып, улуттук репертуардагы спектаклдерде көрүнүктүү партияларды ырдады: Айчүрөк (В.Власовдун, А.Малдыбаевдин, В.Ференин бирдей аталыштагы операсында), Жамила (М.Раухвергердин “Жамилясы”), Синохан ("С.Германовдун “Эненин жүрөгү”), Кишимжан (М.Абдраевдин “Олжобай менен Кишимжанында”), Чынар (В.Власов менен В.Ференин “Алтын кызында”), Каныкей (“Манас”). К.Сартбаева эпикалык опералардын каармандарынан тартып, өзүнүн замандаштарына чейинки көп сандаган аялдар образдарын жаратты. Айчүрөк мене Каныкейдин образдары сахнада өзгөчө кыйынчылык келтирди, анткени бул каармандар кыргыз көрүүчүсүнө улуу муундагы артисттердин эң таасын эмгектери боюнча абдан тааныш эле. Бирок бул жерде да Кайыргүл деңгээлинде, ийине жеткире аткара алды.

1976-жылы Кайыргүл Сартбаева Токиодо Баттерфляйдын партиясын эң мыкты аткаргандардын конкурсуна катышты. Ырчы байгелүү орунду ээлебегени менен анын бул жолку чыгышы чоң ийгиликке жеткирди. Кайыргүл даңазалуу вокалдык конкурстун дипломанты болуу менен эстелик күмүш медалды жана япондордун салттуу кимоносун белекке алды.

70-жылдар ырчынын чыгармачылыгы гүлдөп турган учур. Ал дүйнөлүк опера классикасынын чыгармалары боюнча коюлагн спектаклдерде чоң ийгиликке жетишти. Ал аткарган ар бир партия чоң чеберчиликти талап кылып, К.Сартбаеванын аткарган ар бир партиясы – Аида (“Аида”), Элизавета (“Дон Карлос”), Маргарита (“Фауст”) жана “Мефистофель”, “Лиза” (“Чырым маткеси”) Иоланта  (“Иоланта”) анын аткаруусунда Кыргыз опера театрынын спектаклдерин көркүнө чыгарды.

Кайыргүл Сартбаева операларда сопрана патияларын аткарып, кыргыз композиторлорунун көпчүлүгү менен жигердүү жана үзүрлүү кызматташып келе жатат. Ырчы С.Осмоновдун “Сепилинде” (Ак бийке) жана Н.Давлесовдун “Курманбегинде (Канышай) ийгиликке жетишти. Ошону менен бирге ал М.Абдраевдин, Т.Эрматовдун, К.Молдобасановдун, Н.Давлесовдун, А.Жаныбековдун, К.Осмоновдун, М.Бегалиевдин, А.Жээнбаевдин, С.Бактыгуловдун көптөгөн ырларын жана романстарын биринчи аткаруучу катары көркүн ачты. Көрүнүктүү ырчыбыз мурунку Советтер Союзунун көп жерлеринде, чет өлкөлөрдүн көпчүлүгүндө (Венгрия, Германия, Дания, Исландия, Кипр, Куба, Сирия, Турция, Швейцария, Швеция, Япония) өнөрүн тартуулады. Анын репертуарын В.Беллинин, Дж. Вердинин, В.Моцарттын, Ф.Шуберттин, Э.Григдин, М.Глинканын, П.Чайковскийдин, С.Рахманиновдун вокалдык чыгармалары, ошондой эле А.Малдыбаев, А.Түлеев, А.Аманбаев, С.Медетов, Ж.Шералиевв жана башка кыргыз авторлорунун чыгармалары түзөт.

Кайыргүл Сартбаева жөнүндө ондогон макалалар жана рецензиялар жазылды. Анын аткаруучулук искусствосу угуучулардын баасына татыктуу болду. Ырчыга СССРдин Эл артисткасы деген жогорку наам ыйгарылган. Ал көптөгөн ордендер жана медалдар, Ардак грамоталар жана дипломдор менен сыйланган. Кайыргүл Сартбаева А.Малдыбаев атындагы Кыргыз академиялык опера жана балет театрынын сахнасында ырдап келе жатканына 40 сезондон ашты. 50 гө жакын опералык партияларды ырдап, жүздөгөн концерттерди берди. Орус вокал мектебинин жолун улантуучу, кыргыз ырчысы бүгүн да жигердүү иштеп өзүнүн бай тажрыйбасын жана билимин жаш вокалчыларга тартуулап келе жатат. 

Сыдыкбеков Түгөлбай

Түгөлбай Сыдыкбеков (14.5.1912 – 19.7.1997) - кыргыздын ХХ-кылымдагы чыгаан жазуучусу. Коомдук ишмер, Кыргыз Республикасынын Баатыры

Жазуучу Түгөлбай Сыдыкбеков 1912-жылы Россия империясынын Жети-Суу облусундагы Кең-Суу айылында (учурда Кыргыз Республикасынын Ысык-Көл областынын Түп району) кедей үй-бүлөдө туулган.

Болочок залкар жазуучунун адегенде туулган жылы жана жылдын мезгили гана белгилүү болгон. Ошондуктан көп жылдар өтүп, үй-бүлөлүү болгондон кийин, ал туулган күнүн ажайып бир чучукулак ыкмасында тандап алат: кагаз тилкелерге 15-апрелден 15-майга чейинки күндөрдү жазып алат да, өзүнүн кичинекей, мектепке бара элек кызы Динара ошол “тагдыр кагаздарынан” бирин сууруп чыгарып, атасына көрсөтөт. Ал күн 14-май экен. Ошентип, кичинекей Динара атасына анын туулган күнүн “белгилеп” берет.

Түгөлбай үч жашка толгондо, атасы дүйнөдөн кайтты. Андан соң апасы калган үй-бүлөсү менен ээн жерде обочо турган кожолукка барып, орус мугалимдин үйүндө кызматкер болуп иштейт, алар ошентип ал жерде 1927-жылга чейин жашайт. Кичинекей Түгөлбай адегенде ошол кездеги Пржевальск (азыр Каракол) шаарындагы А.П.Чехов атындагы башталгыч мектепти, андан соң он жылдык толук мектепти бүтүрөт.

1928–1931-жылдарында. Фрунзе (азыркы Бишкек) шаарындагы айыл чарба техникумун бүтүрүп, ошол эле 1931-жылы Түркмөнстан борбору Ашхабад шаарындагы Орто Азия зооветеринардык институтунда окуусун уланткан. Бирок ооруп калгандыктан, ал институтту бүтүрө албай калат да, туулуп-өскөн жерине кайтып келип, айылда иштейт. Дал ошол жумуштагы жылдары кийинчерек жазган чыгармалары үчүн эң сонун материалдарды камдап алат.

Андан соң, 1932-1936-жж. Кыргызстан комсомолунун «Ленинчил жаш» гезитинде бөлүм башчы, 1937-1947-жж. Кыргызстан жазуучулар союзунун башкармалыгында адабий кеңешчи, 1949-1951-жж. болсо Кыргызстан мамлекеттик басмасында (“Кыргызмамбас”) редактор болуп эмгектенген.

1970-1980-жж. ортосунда Түгөлбай Сыдыкбеков "улутчул жазуучу" атыгып, бийликтин каарына калган да, анын бир кезде Сталин сыйлыгына ээ болгонуна гана байланыштуу Кыргызстан төбөлдөрү жазуучуну биротоло толук куугунтуктоого барган эмес.

Залкар инсан замандаштарын кыргыз тарыхын калыс иликтөөгө, ал эми кыргыз тилин анын ички сөз байлыгынын эсебинен өнүктүрүп, өркүндөтүүгө үндөгөн. Ырасмий бийликтерди болсо ушул жааттагы өксүктөрү үчүн тайманбастан ачык сындаган.

Өлкөдөгү көрүнүктүү окумуштуулар, айрыкча тарыхчылар баяндагандай, алар ошол кезде Түгөлбай Сыдыкбеков Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетине жазган нааразылык катты бири-бирине жашыруун берип, көчүрүп окуган эле.

Ошол катта жалаң тарых маселеси көтөрүлгөн. Анда Түгөлбай Сыдыкбеков 1984-жылы советтик бийликтин катаал цензурасынан өтүп, жарыяланган Кыргызстандын ырасмий тарыхына арналган китебинде Эне-Сай кыргыздарынын тарыхы таптакыр четке кагылганына каршы чыккан. Ал кат ошол кездеги жаш тарыхчыларды, жетилип келаткан жаш публицисттерди ойготкон чакырык болгон.

Ошондуктан Т.Сыдыкбековду совет доорундагы кыргыз диссиденти катары да таанышат.

Кыргыз адабиятына жана маданиятына 70 жылга жакын ак дилден кызмат кылып, нукура элдик тил менен нарк-насилин терең билген алп жазуучу Түгөлбай Сыдыкбеков 1997-жылдын 19-июлунда Бишкек шаарында каза болгон.

Залкардын чыгармачылыгы жана коомдук-саясий ишмердиги

Т.Сыдыкбеков өз чыгармачылыгын ыр жазуудан баштаган. 1930-жылдын 1-май күнү "Ленинчил жаш" гезитинде "Булар кимдер?" деген ыры жарыяланган. Бир аздан соң "Чал комузу" аттуу поэмасын жазып, "Чабуул" журналына бастырган. Алгачкы "Күрөш" аттуу ырлар жыйнагы 1933-жылы жарык көрүп, "Баатырлар" (1936), "Акын - булбул" (1938) аттуу ырлар, поэмалар жыйнактары жарыяланган кезде эле автор проза жанрында дагы активдүү иштей баштаган.

Поэтикалык чыгармаларында Түгөлбай Сыдыкбеков калемдештери сыяктуу эле, ошол учурдагы кыргыз жергесине, элдин турмушуна кирип жаткан жаңылыктарды, социалисттик коомдун артыкчылыгын, жаңы турмуштагы жаратман эмгегин, жаңы мамилелерин чагылдырууга аракеттенген. Муну жаш автордун ошол кезде жазган ырларына койгон аттарынын өзү эле ("Кедейлер артель болушту", "Радио жаңы айылда", "Кетмен күүсү", "Микрофон ырдады", "Басмакана", "Маданият өзгөрдү", "Кечээки чыйыр - бүгүн даңгыр Памир") ачык көрсөтүп турат. 

"Теримчилер", "Түн жарчысынан кабар" поэмалары 1930-жылдардагы турмуш чындыгынан алынган.

Октябрь революциясына чейинки кыргыз эмгекчилеринин башынан өткөн оор күндөрдү Сыдыкбеков өзүнүн "Көкөй кести" аттуу көлөмдүү поэмасында баяндаган. Муну автор 1931-жылы жана 1959-60-жылдары жазган, башкача айтканда, кийинки редакциясында коомдук-социалдык маселелер козголуп, сюжеттик өзөк Медет аттуу жигиттин, анын сүйгөнү Берметтин жана аларга каршылаш турган Карабек байдын тегерегиндеги окуяларга негизделген. Чыгарманын сюжеттик негизин социалдык, же азыркы тилге  салганда, адам укугу жөнүндөгү проблема түзөт.

Ал поэтикалык чеберчиликке керектүү мазмун менен форманын биримдигине "Радио жаңы айылда", "Окуу", "Ажал менен алышканда", "Жүрөгүм энем", "Ленинди чалдар айтышат" сыяктуу ырларында жетише алган.

Т.Сыдыкбековдун поэтикалык чыгармаларына караганда анын ошол эле отузунчу жылдары жазган кара сөз чыгармалары кыргыз совет адабияты үчүн чоң окуя болгондугу азыр жалпыга белгилүү. Анын 1934-1935-жылдардан баштап жазып, 1937-1938-жылдары жана айрым бир редакциялоодон кийин 1940-1941-жылдары жарыкка чыгарган "Кең-Суу", 1939-1940-жылдары бүтүргөн "Темир" романдары кыргыз совет адабиятындагы реалисттик роман жанрынын табиятына белгилүү деңгээлде жооп берип, ага жол ачкан чыгармалар.

Кийинчерээк жазуучу "Кең-Суу" романына кайтадан кайрылып, аны толуктап, эпикалык масштабын кеңейтет да, бир катар образдарды кайрадан иштеп, жаңы образдарды киргизет. Кыскасы, кыргыз элинин жаңы коомго өтүүдөгү татаал жараянды кеңири ачып, чыгарманы жаңы идеялык-эстетикалык бийиктикке көтөрөт. Романга "Тоо арасында" деген жаңы ат берип,1-китеби 1955-жылы, 2-китеби 1958-жылы жарыкка чыгат.

1930-жылдары Т.Сыдыкбеков прозанын чаканырак түрүнө кайрылып, бир катар аңгеме, очерктерди да жазган. Алардын ичинде "Ала-Тоодон алтоо", "Абысындар" аттуу документалдуу аңгемелери ошол кездеги маанилүү окуяларга арналган. Биринчи аңгемеде Кыргызстан комсомолунан тарбияланган алдыңкы жаштардын Фрунзе — Москва маршруту боюнча лыжалык жүрүшкө чыгып, 4000 чакырым аралыкты басып өткөн эрдик иштери сүрөттөлсө, экинчи аңгемеде ошол кездеги атактуу кызылчачы Шайырбүбү Тезекбаеванын күжүрмөн эмгеги баяндалган.

Аңгеме, очерк жазууну Т.Сыдыкбеков Улуу Ата Мекендик согуш жылдарында андан ары активдүү улантып, "Пайдага чечилген чатак", "Тарбия", "Замбирекчилер", "Күтүү", "Кайрат", "Эл оозунда" сыяктуу чыгармаларды жаратты.

1943-жылы анын "Согуш күндөрүндө" аттуу китеби жарык көрүп, Рахматуллин менен бирге жазган "Манас жана Алмамбет" пьесасы 1943-1946-жылдары Крупская атындагы республиканын Мамлекеттик драма театрында коюлган. Мындан тышкары, согуш турмушунан алып, "Майдандан", "Кыштактын ээлери" аттуу бир-эки көшөгөлүү пьесаларды да жараткан.

Улуу Ата Мекендик согуш учурундагы кыргыз колхоздорунун турмушун чагылдырган "Биздин замандын кишилери" аттуу романын жазган. Чыгарма 1948-жылы кыргыз тилинде жана Москвадан орус тилинде жарык көрүп, бир жылдан кийин автор бул эмгеги үчүн СССР Мамлекеттик сыйлыгын алды. Роман СССР жана чет элдеринин тилдерине которулду.

«Манас» эпосун изилдөгө жана басып чыгарууга көрүнүктүү салым кошуп, «Манас» – «Сейтек» эпосунун жыйынтыкталган вариантынын 3 томдугунун үчүнчү бөлүгүн редакциялаган жана басмага даярдаган.

1942-жылы жазуучу К.Рахматуллин менен бирге «Манас жана Алмамбет» эпикалык драмасын, андан соң «Күчтүү жүрөк», «Канжар», «Кыштак кожоюндары» аттуу пьесаларды жазган.

1960-жылдары Т.Сыдыкбеков поэзия жанрына дагы кайрылып, "Күн кызы Нурайымга күйөөлөгөн жер уулу Жанболот жөнүндө баян" (1960) жомок поэмасын, "Адамдарга кайрылуу" аттуу ырлар, поэмалар жыйнагын (1969) жарыкка чыгарды. 

1960-жылы басылып чыккан «Кыргыз совет адабиятынын тарыхый очерктери»нин башкы редактору болгон.

Түгөлбай Сыдыкбеков орус адабиятынын Александр Пушкин, Николай Некрасов, Антон Чехов, Михаил Шолохов жана башка алптарынын чыгармаларын кыргыз тилине которгон.

“Көк асаба” романы сүрөткердин тагдырындагы өзгөчө чыгарма болгон, ал Орхон -Эне-Сай доорунда түрк элдери басып өткөн тарыхый жолду кайтарылгыс көркөм боёктор аркылуу чагылдырган. Бул улуу чыгарма так ошол тарыхый-эпикалык жалпылаштыруу касиетинен улам ал кездеги тоталитардык бийликтин “кара тизмесине” киргизилип, көп жылдар бою өз окурмандарына жетпей калган. Бир аз болсо да, заман өзгөрүп, “кайра куруу” деп аталып калган учур соңуна чыгып бара жатканда, 1989-жылы гана “Көк асаба” романы окурман колуна тийди.

Автобиографиялык жана тарыхый, өмүр баян мазмунундагы “Жол” (1982), “Бел-белес” (1996) романдары кыргыз эли тарабынан жылуу кабыл алынды. “Мезгил сабактары”, “Табылга” (1992), “Мен миң жыл жашадым” деген китептерине анын мезгил жана адам, коом жана инсан, тарых, тил, илим-билим, улуттук мурас, маданият ж.б. темалардагы атуулдук көз карашын жана залкар инсандык дүйнө таанымын ачык-айкын чагылдырган макалалары жана маектери киргизилген.

1990-жылдарда Сыдыкбековдун "Табылга" аттуу макалалар жыйнагы (1991), аңгемелерден, маектерден, каттардан куралган "Мен миң жыл жашадым" китеби (1998), "Бел-белес" роман-эссеси (1996) жарыкка чыкты. "Бел-белес" чыгармасында автор "Жол" романында башталган багытты уланткан. Өз өмүрүндө көргөн-билгендерин, уккандарын, окугандарын иргеп, адегенде өзүнүн тек жайын кеңири баяндаган. Ал Совет бийлигинин алгачкы жылдарынан тартып 1985-жылкы кайра куруу, ачык айтуу саясаты өкүм сүргөн учурларга чейинки мезгилди камтыган. Адабий, маданий турмуштагы өзүнө белгилүү болгон фактыларга, окуяларга карата көз карашын билдирип, баа берүүгө аракеттенген.

Советтер Союзунун 4-чакырылыштагы Жогорку Советинин (1954-1958-жж.) жана Кыргыз ССРнин 3-, 5-8-чакырылыштагы Жогорку Советинин (1950-1954; 1958-1974-жж.). депутаты болуп шайланган.

Сыйлыктары жана наамдары

1936-жылдан баштап - СССР Жазуучулар союзунун мүчөсү.

Кыргыз ССРинин эл жазуучусу (1968-ж).

Кыргыз ССРинин Илимдер академиясынын анык мүчөсү (1954-ж).

«Биздин замандын кишилери» романы үчүн Т.Сыдыкбековго 1949-жылы 3-даражадагы Сталиндик сыйлык берилип, кийин ал сыйлык СССРдин мамлекеттик сыйлыгы болуп аталып калган.

Ленин, эки Эмгек Кызыл Туу, «Элдердин достугу» ордендери, СССРдин көп медалдары, Кыргыз ССРи Жогорку Советинин Ардак грамоталары менен сыйланган.

Кыргызстан эгемендикке ээ болгон доордо "Кыргыз Республикасынын Баатыры" наамы ыйгарылган.

Турапов Каримберди Ырысалиевич

Кыргызстандын кесипкөй ырчылары өздүк көркөм чыгармачылык ийримдеринен келген учурлар болгон. Аларды такшалтуу үчүн өлкөбүздүн ар түрдүү консерваторияларына Москвага, Ташкентке, Алматыга окууга жиберише турган. Кийинчерээк 1967-жылы ачылган Б.Бейшеналиева атындагы Кыргыз мамлекеттик искусство институту жаш ырчыларды даярдоо ишин өз колуна алды. Кыргыз республикасынын Эл артисти Каримберди Турапов кесипкөйлүк билимди дал ушул окуу жайдан алган анын эң жаркын, таланттуу бүтүрүүчүлөрүнүн бири.

Адатта ырчы болуп төрөлбөйт. Бул өзгөчө опера же концерт ырчыларына карата айтылган сөз. Чоң искусствонун жолу татаал экендиги жана көптөгөн факторлорго, жагдайларга жараша боло тургандыгы белгилүү. Ошондой болсо да, табият берген: үн, угуу жөндөмү, ыргакты сезе билүү, эске тутуу жөндөмү болууга тийиш. Ушунун бардыгы Тураповдо бар. Бирок дүйнөдө музыкалык таланты болуп туруп, бул тармакта кесипкөйлүккө жетише албагандар аз эмес. Балким, Карим бир катар жагдайлар болбогондо ырчы болуп калмак эмес чыгар.

Биринчи жагдай: башаттары, чөйрө. Карим Ош облусунун Кызыл-суу деп аталган чакан айылында жарык дүйнөгө келген. Айыл цивилизациянын борборлорунан кыйла окчун турат. Кышкысын ал тургай тышкы дүйнөдөн кесилип калат. Бирок, бул айылды курчаган табият бөтөнчө ажайып көрүнүшү менен адамды өзүнө тартып турат: тоолор, жалама аскалар, токойлор жана капчыгайлар, буркан-шаркан түшкөн суулар ички дүйнөнү ойготпой койбойт. Ушундай ажайып көрүнүштү көргөн адам, канткенде ырдагысы келбесин. Каримдин ата-энеси карапайым дыйкандар болгон. Өздөрүнүн беш баласына эмгекти баалоо жөндөмүн бере алышкан. Иштен кийин, өзгөчө кышкысын үй-бүлөнүн башчысы Рысаалы комузун алып, жакындарына, досторуна, айылдыктарга зоок боло турган. Каримдин атасы жакшы ырдап жана комуз гана чертпестен “Манас” эпосун да аткарып, Манас айта кое турган. Анын өнөрүн көрүп олтуруп таң атып кеткен учурлар болгон. Манастын касиетине байланып, меймандар мезгил кандай өткөнүн билбей калыша турган.

Ушунун бардыгы Каримдин жан дүйнөсүнүн калыптанышына чоң таасир тийгизип, мектепте ал өздүк көркөм чыгармачылыгынын жигердүү катышуучусу болгон. Ал мектеп кечелеринде ырдап, ар түрдүү кароо-конкурстарга катышкан. Баарынан кызыгы, Каримдин биринчи комузун агасы Сатыбалды жасап берген. Ал азыр Ош драма театрынын режиссёру, Кыргызстандын маданиятына эмгек сиңирген ишмер. Жаш ырчынын үнү эрте эле курбуларына да, чоңдорго да жагып, аны туш тараптан мактоого алышып, музыкалык билим алууга кеңеш беришкен. Андыктан, Тураповдун Оштогу Ниязаалы атындагы музыкалык окуу  жайдын вокал бөлүмүнө тапшырышы табигый көрүнүш эле.

Экинчи бир жагдай: кандай ырдоо керек? Окуу жайда Карим Г.И.Денисованын жетекчилиги астында вокалды өздөштүрүп, бул педагог ырчынын үнүн баритон катары аныктаган. Алгач жаш улан сабактарга анча көңүлү келбегени менен, бир курдай болуп өткөн окуя тандап алган кесипке анын мамилесин түп-тамырынан бери өзгөрткөн. Анын колуна тийген пластинкадагы ырчынын үнү ага ушунчалык жагып, жан дүйнөсүн ээлеп алган. “Мына ушундай ырдоо керек!” – деп ойлогон ал. Бирок ырдап жаткан ким жана бул эмне деген музыка? Бул суроолордун жообун вокалист анда тапкан эмес. Анткени пластинканын этикеткасы өчүп калган эле. Көп жылдан кийин гана искусство институтунда окуп жатканда Карим өзүн кыйнаган суроонун жообун табат. Ошол пластинкада Дж.Пуччининин “Зеригүү” операсынан арияны улуу Италия тенору Марио Ландса ырдаган эле.

Үчүнчү жагдай: педагог. Окуу жайынан кийин Турапов армияда кызмат өтөгөн, андан кийин Б.Бейшеналиева атындагы искусство институтунда окуусун уланткан. Ал жерде Кыргыз Республикасынын Эл артисти, профессор В.И.Муковниковдун классында окуган. Тажрыйбалуу педагог, белгилүү опера ырчысы Муковников дароо эле өз студентинин бөтөнчө жөндөмүн байкаган. Анын шыгына көзү жеткен соң: “Сага табият берген үн, Карим, - баритон эмес, тенор деген.” Бул сунуш, бардыгын башынан баштоону, башкача айтканда ыр жасоочу аппаратты, үн байланыштыргычтардын ишин кайра жасап чыгууну билдирген. Албетте, бул чоң тобокел эле. Кээде ырчылар мындай кайра куруунун натыйжасында үнүн жоготуп коет. Ошондой болсо да, Владимир Иванович  менен  Карим тобокел кылып көрүшөт. Бул узак жана түйшүктүү иш болсо да, анын натыйжасы күткөндөгүдөн ашып түшөт. Карим эң сонун тенор менен ырдай баштады. Ошол учурдан тартып бардыгы өзгөрдү. Эми анын үнү жеңил,  жана табигый чыккан. Бирок репертуарды толугу менен жаңыртуу керек эле.

Карим ошону менен катар эле элдик ырлардын табиятын, анын эмоционалдык ыргагын жакшы сезе билген. Муса Баетовдун “Ойгоном”, “Арпанын Ала-Тоосунан”, Атай Огонбаевдин “Эсимде”, “Күйдүм чок”, “Гүл” сыяктуу ырлары анын аткаруусунда өзгөчө жаңыча кубулуп жаңырды.

Элдик ырларды аткаруу менен катар Каримберди Турапов Кыргызстандын композиторлорунун ырларын аткарууда да чоң ийгиликтерге жетишкен. Ал Абдылас Малдыбаевдин “Алымкан”, “Терме”, “Өмүр”, “Кызыл жоолукчан” ж.б. ырларын эң мыкты аткаруучу катары тааныла алды.  Андан кем эмес, ийгилик менен М.Абдраевдин, К.Молдобасановдун, Т.Эрматовдун, С.Юсуповдун ж.б. көптөгөн жаш авторлордун чыгармаларын аткарып жүрөт.

1987-жылы Турапов Искусство институтунда окуусун аяктап, эки жыл өткөндөн кийин “Ленин комсомолу” сыйлыгына ээ болду. 1993-жылы жаш ырчынын турмушунда дагы бир даңазалуу окуя болуп өттү: ал Кыргыз академиялык опера жана балет театрынын сахнасында ырдай баштады.

90-жылдарда Каримберди Тураповдун чыгармачылык шыгынын дагы бир кыры ачылып, эми ал ырлардын автору, композитор катары танымал болду. Бүгүнкү күндө ал бир катар чыгармалардын автору. Бул: “Элде болсо”, “Жайлоодо”, “Махабат вальсы”, “Жибек Жолу”, “Туулган жер”. Соңку ырында автор туулуп өскөн жерге, ата-эненин үйүнө карата сүйүүсүн билдирет.

Эгерде бир катар жылдар бою Турапов Т.Сатылганов атындагы Кыргыз мамлекеттик филармониясын жетектеп, анын ийгиликтүү иштөөсү үчүн көп эмгек сиңиргендигин айтпасак, таланттуу ырчынын чыгармачылык портрети толук болбой калмак.

1995-жылы Каримберди Тураповго Республиканын Эл артисти деген жогорку наам ыйгарылган. Көп өтпөй ал Токтогул атындагы мамлекеттик сыйлыктын, Ч.Айтматов атындагы Эл аралык сыйлыктын лауреаты болуп калды.

Тураповду адилет түрдө “Кыргызстандын алтын үнү” деп аташат.

Чокоева Рейна Нурманбетовна

1981-жылдын эстен кеткис ошол майрамдык кечинде А. Малдыбаев атындагы Кыргыз академиялык опера жана балет театрынын көрүүчүлөр залы театр сүйүүчү кыргызстандыктарга жык толуп турду. Кыргыз СССринин Эл артисти, СССР мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты Чокоева Рейна Нурманбетовна А. Адандын “Жизель” балетинин башкы партиясын аткаруу менен сахнадагы чыгармачыл ишмердүүлүгүнүн 25 жылдыгын белгилеп жаткан. Кыргыздын белгилүү балеринасынын юбилейлик спектаклине келген, көп сандаган сүйүүчүлөрү, коомдук уюмдардын өкүлдөрү, музыкалык жана хореографиялык окуу жайлардын студенттери,  сахнада Чокоева-Жизельдин пайда болуусун зал жарылган алакан чабуулар менен тосуп алышты. Ал эми концерттин соңунда бүткүл көрүүчүлөр орундарынан туруп, керемет талантка узакка созулган кол чабуулар менен урмат көрсөтүштү.

Бийлеп жаткан Рейна Чокоеваны көргөн адам бул анын чыгармачыл өмүрүндөгү акыркы спектакли болуп каларына жана анын алгач бий менен чыкканынан тарта чейрек кылым болгонуна ишенбес эле. Анткени, мындан аз убакыт мурда эле секелек Рейна Уран Сарбагышев жана балет актрисасы болгон сиңдиси Замира менен өздөрүнүн эң алгачкы бийин сахнага алып чыгаарда көшөгөнүн артында толкундап турушкандай болгон эмес беле...

Рейнанын “Ак куу көлү” дебюту классикалык татаал па-де-труа менен коштолуп, ийгиликтүү өткөн. Көрүүчүлөр жана адистер Чокоеванын такшалган кыймылын байкап эле тим болбой, колдоп да кетишти. Актрисаны өзгөчө кубандырганы спектаклдин режиссеру Миронов Ростислав Георгиевичтин: “Чоң кыз, Сиз жакшы бийлей аласыз” деген сөзү болду.

Болгону эки чыгармчыл сезон өтпөй Рейна балет труппасындагы алдыңкы бийчинин ордун татыктуу ээледи. Тубаса таланты, иштермандык, жана күнүмдүк иштеги тактык менен кылдаттыгы – Рейнанын Ленинграддагы атактуу  “бий академиясынан” өздөштүргөн жогорку адискөйлүк жана классикалык балет салттары менен ойдогудай айкашты. Рейнанын балалыгы жана секелек курагы дал ошол шаарда өттү.

Кесипкөй бийчи Рейнаны искусствого бактылуу кокустук алып келди дегенге болот. Ал - ордунда азыр Токтогул ГЭСи турган чакан Үч-Терек айылында жарык дүйнөгө келген.  Үй-бүлөсүнүн айтуусунда Рейнанын атасы Нурмамбет Чокоев кызы төрөлгөн учурда дээрлик алты ай кызына ысым издеген. Акыр соңу Европанын картасын карап олтуруп, Франция жана Германия менен чектешкен Рейн дарыясын тапкан. Ал, албетте, Рейна испан тилинен которгондо “ханыша” болуп которуларын билбесе дагы, бул тагдырдын тайгүлүгү болгондур. Алты агасы жана эжелеринин арасынан жалгыз артист болгону Рейна эле. Чокоевдердин атасын көрүнүктүү коомдук жана партиялык ишмер катары республиканын ар кайсы булуң-бурчтарына кызматка дайындап турушкан. Улуу Ата мекендик согуштун алдында гана Чокоевдердин үй бүлөсү Фрунзеге топтолушкан. Эл комиссары, андан соң министрдин орун басары болгон Нурмамбет Чокоев убактысынын көбүн иште өткөргөндүктөн, балдары аны дээрлик көрчү эмес. Түйшүктүү үй тиричилиги Рейнанын апасынын шыбагасына тийген. Чокоевдердин үй бүлөсү турган көп квартиралуу, чоң үйдө ошол учурда Ленинграддан Фрунзеге эвакуацияланган хореографиялык окуу жайдын педагогу Страхова Марина Борисовна да жашаган.

Балеринанын белгилүү кыргыз жазуучусу Ч. Айтматовдун каармандары менен жолугушуусу чыгармачылыгынын жаңы кырларын ачып, искусствосун байытты. “Асель” балетинде актриса совет мезгилиндеги кыргыз аялынын кулк – мүнөзүндөгү жаңычылдыкка басым койгон. Чокоева ойногон компромиссиз, эрктүү Асель өзүнүн Ильяс менен кайгысын жеңүүгө күч таба алды. Жогорку нравалык башат Рейна Чокоеваны өзүнүн каарманынын образы аркылуу ачып берди.

1976-жылы СССР Жогорку Советинин Президиумунун Жарлыгы менен Чокоева Рейна Нурманбетовнага “Жер-эне” балет-ораториясынын башка түзүүчүлүлөрү менен бирге СССР Мамлекеттик сыйлыгы ыйгарылды.

“Уйкудагы сулуу” балети да Рейна Чокоеванын этаптык спектаклдеринин бири болуп калды.

Чокоева көптөгөн сахналарда өзүнүн Жизелин бийледи. 1966-жылы Гаванада өткөн Эл аралык фестивалдагы бийи кубанычтуу окуялардын бири эле. Бул кыргыз артисттери Р. Чокоева менен Уран Сарбагышевдин дүйнөлүк балеттин ири чеберлери менен бирге чыккан өтө жоопкерчиликтүү спектакли боло алды. Кыргыз артисттеринин “Жизел” жана “Шопениана” балеттерин ийгиликтүү аткарууларын Кубанын  “Эль Мундо” газетасы “хореографиялык чеберчиликтин жана аткаруучулук жөндөм үлгүсүнүн”  искусствосу катары сыпаттап чыкты.

1968-жылы дагы бир чыгармачыл жаңы сыноого кездешти. Р. Чокоева бийдеги өнөктөшү Б. Алимбаев менен С.М. Киров атындагы опера жана балет театрынын даңктуу сахнасында бийледи. Ленинград балетинин чеберлери, хореография искусствосунун сүйүүчүлөрү кыргыз артисттеринин аткарууларын өтө жылуу кабыл алышты. Ленинграддын балет искусствосунун алдыңкы сынчылары таланттуу балерина жана актриса Р. Чокоева тарабынан Жизельдин өзгөчө трактовкадагы образы аркылуу берилген  романтикалык балеттин тазалыгы менен тактыгын өзгөчө белгилешти. 

Мындан соң  кыргыз чеберлеринин Москвадагы В.И. Лениндин туулган күнүнүн жүз жылдыгына карата өткөрүлгөн чыгармачыл отчету убагында өтө жоопкерчиликтүү аткаруулар болду. Балерина өзүнүн чыгармачыл юбилейине бул балетти кокусунан тандаган эмес. Спектакль алдында берилген интервьюсунда Р. Чокоева балет менен коштошпой тургандыгын билдирген эле.

Атактуу балерина СССР Эл артисти Ч. Базарбаев атындагы Бишкек Мамлекеттик хореографиялык окуу жайынын педагогу, директору кызматын да аркалады. Мындан сырткары Р. Чокоева бир катар жылдары Б. Бейшеналиева атындагы Кыргыз Мамлекеттик искусство институтунда жана Кыргыз улуттук консерваториясында эмгектенди.

Кыргыз СССринин Эл артисти, СССР Мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты, профессор Чокоева Рейна Нурмамбетовна “Ардак белгиси”, “Эмгек Кызыл туу”, 3-даражадагы “Манас” жана жана Россия Федерациясынын “Дружба” ордендери менен сыйланган. Артисттик жаш муунду тарбиялоодогу кайрымдуу эмгегине Рейна Чокоева өзүнүн бар күчүн, билимин, орошон артисттик тажрыйбасын берип келген.

Шарипов Салижан Шакирович

Салижан Шарипов - Кыргыз Республикасынын алгачкы космонавты. Ал 1964-ж. 25-августта Ош облусунун Өзгөн шаарында туулган. Өзгөндөн орто мектепти, Приморьедеги жогорку учкучтар окуу жайын бүтүп, Токмоктогу илимий-машыктыруучу полкто учкуч-инструктор болуп иштеп жүргөндө космонавттар борборуна кабыл алынган.

С.Ш. 1998-ж. 22-январда америкалык-россиялык экипаждын курамында Хьюстон шаарындагы Линдон Жексон атындагы учуу станциясынан Россиянын 88инчи, ал эми дүйнө жүзү боюнча 380-космонавт болуп “Шаттл-Спейc” космос кемеси менен космоско учкан. Космостон “Шак” деген ысым алган.

Космоско Россиянын атуулу катары учкан, улуту өзбек. Кыргыз жана Өзбек Республикаларынын Баатыры.

Аалы Токомбаев

Аалы Токомбаев (7 ноября 1904, Каинды, Туркестанский край — 19 июня 1988, Фрунзе) — советский киргизский писатель и поэт. Народный поэт Киргизии (1945), академик Академии наук Киргизской ССР (1954), Герой Социалистического Труда (1974). Один из зачинателей киргизской литературы. На родине его называют «киргизский Пушкин» и «Ала Тоо» — по имени самой большой горной вершины Киргизии.

Родился в селе Чон-Кайынды (ныне Кеминский район Чуйской области, Киргизия). Как он сам писал в автобиографии, родился «В тот год, когда белый царь воевал далеко на востоке. Выходит, следовательно, что я родился во время русско-японской войны — в 1904 году. Но месяц и день моего рождения не были известны никому»[1].

В ходе восстания 1916 года его семья бежала в Китай, а в 1917 году на обратном пути его семья погибла, в результате чего Аалы остался сиротой. В 1922 году он был принят в Ташкентскую школу-интернат.

Как отмечал в автобиографии: «До 1924 года у киргизов не было не только своих печатных изданий, но даже национального алфавита. В знаменательный день в истории киргизского народа — 7 ноября 1924 года — вышел первый номер первой национальной газеты „Эркин-Тоо“, на страницах которой было напечатано моё стихотворение „День рождения Октября“. С этого дня начинается киргизская письменная литература. И этот день я выбрал днём моего рождения»[2].

В 1927 году окончил Средне-азиатский государственный университет. В том же году стал работать в газете «Кызыл Кыргызстан». В 1930—1931 годах он был редактором киргизского сектора Центриздата (Москва), а в 1931 стал главным редактором Государственного издательства Киргизской АССР. Далее он продолжал работать на разных должностях в различных периодических изданиях республики, а в 1934—1949 годах (с перерывами) возглавлял Союз писателей Киргизии.

В 1938 году был арестован по подозрению в причастности к Социалистической туранской партии[3]. Также обвинялся в апологии «националистического» эпоса «Манас» и «реакционного» творчества акына Клыч Молдо. Также в вину был поставлен «националистический» роман в стихах «Кровавые годы», посвящённый Среднеазиатскому восстанию 1916 года. Виновным себя не признал. В 1939 году освобождён и вернулся к активной работе.

В 1947 подвергался партийной критике в связи с постановлением о журналах «Звезда» и «Ленинград».

В 1963—1980 годах был депутатом Верховного Совета Киргизской ССР.

Согласно его автобиографии: «Стихи я начал писать, как только научился грамоте. Никто не давал мне наставлений и советов как писать. Я даже никогда не думал стать писателем. Просто писал потому что не мог не писать»[4].

Впервые стихотворение Токомбаева было опубликовано в первом номере первой киргизской газеты «Эркин-Тоо» в 1924 году. В 1927 году в Ташкенте вышел его первый поэтический сборник «Ленин тууралуу» (О Ленине).

Известный переводчик С. И. Липкин писал о первых шагах молодого поэта: «В одно и то же время легко и трудно писать на языке, настолько свежем, что любая фраза поэта становится образом, любой эпитет — новым понятием. Аалы Токомбаев идет по трудному пути. Это путь преодоления условной поэтики, путь к реализму»[5].

В 1930-е годы также вышли его сборники «Эмгек гүлү» (Цветы труда), «Атака», «Абалкы ырлар» (Первые стихи) и др.

В конце 1930-х годов Токомбаев обратился к прозе. Первыми его книгами в этом жанре стали «Днестр терең деңизге куят» (Днестр впадает в глубокое море), «Жараланган жүрөк» (Раненое сердце), «Тайна мелодии». В 1934 году встречался с Максимом Горьким на первом съезде советских писателей. В годы Великой Отечественной войны им был создан ряд произведений патриотической направленности — «Земляк Манаса», «О двадцати восьми», «Клятва», «Гордость», «Хозяева леса». После войны из под пера Токомбаева вышли книги «Жизнь», «Лирика», «Под мелодии комуза», «Мы были солдатами» и др.[источник не указан 1272 дня]

В 1967 году за роман в стихах «Таң алдында» (Перед зарёй) Токомбаев получил государственную премию Киргизской ССР им. Токтогула. В 1970-е годы вышли его книги «Восход солнца», «Ашырбай», «Моя республика», «Мир моей жизни» и др. Дал путёвку в литературу многим киргизским писателям, в том числе Чингизу Айтматову. В последние годы жизни снова подвергся травле в республиканских СМИ, на это раз как национальный нигилист, «сверхинтернационалист».

Аалы Токомбаев перевёл на киргизский язык ряд произведений русской и мировой литературы, в том числе А. С. Пушкина, И. В. Гёте, Ф. Шиллера, М. Ю. Лермонтова, Я. Купалы В. В. Маяковского, С. Я. Маршака, Низами, Абая, Джамбула и др.